Trước hết tôi thấy có sự thống nhất rất cao về thực trạng giáo dục hiện nay. Bên cạnh những thành tựu vô cùng lớn lao về quy mô, về phổ cập, về số lượng, về thành tích mũi nhọn thì có nhiều tồn tại bất cập không thể chấp nhận được mà mọi người đều nhận thấy rất cần phải thay đổi. Đảng ta đã có quyết tâm “ đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục nước nhà”. Tôi không bàn về thực trạng nữa. Vấn đề đáng bàn nhất là thay đổi thế nào?
Về mâu thuẫn cơ bản của nền giáo dục của chúng ta, có rất nhiều bài viết, nhiều ý kiến nhưng tôi chưa thấy các bài viết chỉ ra mâu thuẫn cơ bản. Tôi xin nêu là: Mâu thuẫn cơ bản của nền giáo dục nước ta là mâu thuẫn CUNG – CẦU. CẦU của người dân, của xã hội, của đất nước thì rất đa dạng, rất lớn mà CUNG của hệ thống giáo dục thì rất kém, rất đơn điệu, rất áp đặt. Với cơ chế hiện tại, ngành Giáo dục và Đào tạo không thể lắng nghe và không thể biến đổi một cách bị động theo dư luận. Đây là mâu thuẫn cơ bản và từ đó nảy sinh nhiều mâu thuẫn khác.
Về nguyên nhân của sự yếu kém mang tính hệ thống: Đó là do cơ chế tập trung quan liêu bao cấp tràn lan, cào bằng, duy ý chí trong cơ chế vận hành nền giáo dục. Từ đó nảy sinh ra mâu thuẫn giữa cung – cầu và nhiều hệ lụy khác. Ngày xưa (thời bao cấp) nông dân bỏ ruộng hoang, lúa xấu, năng xuất kém, chây lười, thiếu ý thức làm chủ (mặc dù có khẩu hiệu: Hợp tác xã là nhà, xã viên là chủ và nhiều khẩu hiệu khác). Các hiện tượng xấu của hợp tác xã kiểu cũ là do cơ chế tập trung quan liêu bao cấp tha hóa mà thành. Giáo dục và Đào tạo hiện nay bị tha hóa dần bởi cơ chế vận hành không phù hợp.
Về giải pháp khắc phục: Không có giải pháp nào khác ngoài giải pháp mà toàn Đảng, toàn dân ta đã làm với kinh tế, với nông nghiệp đó là, phá bỏ cơ chế tập trung quan liêu bao cấp tràn lan, cào bằng, duy ý chí; thì nay đổi mới bằng việc phát triển giáo dục và đào tạo theo cơ chế thị trường.
Ngày xưa khi sắp bỏ tem phiếu gạo, chuyển sang cơ chế thị trường thì hàng triệu người lo lắng, sợ thiếu gạo ăn. Khi đó, nhiều người lo tiền đâu mà mua gạo sau này thì gạo sẵn đến mức, từ một nước chuyên thiếu đói trở thành nước xuất khẩu gạo nhất, nhì thế giới. Nhiều người hiểu nhầm những tiêu cực, những vi phạm pháp luật trong giáo dục hiện nay là xu thế thương mại hóa giáo dục. Đó là do họ không hiểu về thương mại trong thời đại ngày nay. Thử hỏi nếu không có thương mại hóa mà chỉ có hàng hóa phân phối thì lấy đâu ra hàng tốt, hàng sẵn như hiện nay.
Nhiều tiêu cực, tham nhũng, bất cập trong giáo dục sẽ được khắc phục trong thị trường giáo dục lành mạnh. Tôi chỉ đi sâu vào Giáo dục Mầm non và Phổ thông. Nhà nước chỉ nên duy trì trường công lập ở Giáo dục Mầm non, Phổ thông ở vùng sâu, vùng xa, hải đảo, vùng đặc biệt khó khăn và một bộ phận có hạn ở các vùng khác; Chỉ duy trì trường công lập ở những loại hình đặc biệt do không phát triển được dịch vụ giáo dục khác như trường cho đối tượng khuyết tật… con em vùng khó khăn. Nhà nước không nên cấp tiền cho Hiệu trưởng như kiểu hiện nay, mà chỉ cấp tiền cho trường có nhiều học sinh lựa chọn, cho một lượng nhỏ các trường công lập hoặc cấp cho người đi học. Phần lớn các trường học cần được cổ phần hóa, trở thành cơ sở dịch vụ giáo dục. Tuy nhiên, Nhà nước đưa ra các tiêu chuẩn của người được mở trường và quy định hành lang pháp lý cho các trường hoạt động. Không thể để người không có hiểu biết về giáo dục được mở trường học. Chỉ có thị trường trong khuôn khổ quản lý của Nhà nước mới đáp ứng được nhu cầu đa dạng về Giáo dục và Đào tạo của nhân dân. Nền giáo dục bao cấp không thể đáp ứng được.
Người nghèo, con gia đình chính sách, người cận nghèo, người thu nhập còn thấp được Nhà nước cấp tiền để nộp học phí. Người giầu thì tự lo học phí cho con mình. Họ học ở đâu là do người học. Họ có quyền đề nghị nhà trường dạy cho con tôi cái này, cái kia. Trường kém sẽ bị thị trường loại bỏ trước khi Nhà nước ra tay. Trường tốt thì phát triển lấn át trường xấu. nhà giáo tốt sẽ được thị trường trọng dụng, nhà giáo kém sẽ bị thị trường, bị người học loại bỏ. Nền giáo dục bao cấp rất khó sàng lọc loại bỏ nhà giáo kém, nhà giáo thoái hóa, biến chất. Không thể để tình trạng trường của nước, của dân, kinh phí Nhà nước cấp mà ông Hiệu trưởng có quyền tự chủ quá lớn mà hầu như không chịu trách nhiệm khi nhiều mặt giáo dục đi xuống, đó còn là một kẽ hở cho tham nhũng trong giáo dục và đào tạo.
Nếu phát triển thị trường giáo dục với sự quản lý tốt của Nhà nước thì nhiều căn bệnh hiện nay sẽ tiêu biến. Người giàu không phải cho con du học nhiều để bở béo thêm cho các nước giầu, và đất nước khỏi mất nhiều ngoại tệ du học như hiện nay. Vấn nạn chạy trường sẽ chấm dứt.
Giáo dục ở nhiều nước trên thế giới đương nhiên là lĩnh vực dịch vụ. Các trường của Anh, Mỹ, Úc sang ta mở trường tư vì yêu nước ta chăng? Không phải, mà đó là họ làm dịch vụ giáo dục; họ được lợi nhuận, người học được hưởng thứ giáo dục mà họ cần. Nếu ta không chủ động phát huy và nắm lấy thị trường giáo dục và đào tạo thì bản thân nó vẫn tồn tại và ta nhường hết sân ấy cho các đối tác nước ngoài, để họ chiếm lĩnh dần thị trường giáo dục và đào tạo của ta còn nền giáo dục của ta thì vẫn bế tắc và hệ lụy là rất nghiêm trọng.
Có rất nhiều vẫn đề cần bàn để làm rõ, để chỉ ra hướng đi mới. Riêng đối với Giáo dục Phổ thông tôi xin tham gia một vài ý như sau:
Về chương trình thì Nhà nước chỉ định mục tiêu về kiến thức, kỹ năng, thái độ một cách cơ bản, phổ thông, tinh giản, không nặng nề như hiện nay. Bộ Giáo dục và Đào tạo chỉ quy định 60% phần cứng còn 40% phần mềm do địa phương, do dân yêu cầu. Cần xác định rõ các kiến thức kỹ năng, thái độ trong bộ tiêu chuẩn chất lượng giáo dục của từng lớp, từng loại trường.
Về phương pháp giáo dục: phải quán triệt quan điểm khoa học của giáo dục học hiện đại về ba con đường giáo dục:
- Con đường dạy học
- Con đường lao động sản xuất.
- Con đường hoạt động thực tiễn.
Hiện nay chúng ta không làm theo ba con đường ấy mà hầu như chỉ có một con đường dạy học nhưng dạy học lại có nhiều vấn đề không đúng, không tốt.
Về kiểm định chất lượng giáo dục:
Cần có cơ quan chuyên kiểm định chất lượng theo đúng mục tiêu chất lượng đề ra. Phải kiềm định cả kiến thức, kỹ năng, thái độ của người học. Công việc kiểm định phải làm kỹ, làm cụ thể với từng người học. Cuối cấp phải được kiểm định một cách khách quan, kỹ càng, có thể tốn kém. Hiện nay học xong không biết làm gì là do chỉ có học vẹt, không có thực hành; người dạy và các cơ quan kiểm định không kiểm định về kỹ năng, thái độ của người học. Một trong những phi lý hiện nay là học hết cấp không có thi; học hết THPT thi thì theo kiểu kiểm đinh voi. Nhiều trường THCS, trường chuyên nghiệp, trường đại học đào tạo kém rồi cấp bằng rởm nhưng không bị xử lý. Cần coi kiểm định chất lượng là công cụ quan trọng để công nhận tốt nghiệp, để cấp bằng. Không thể dựa vào thi như hiện nay đề cấp bằng.
Hiện nay là thời điểm để chúng ta bàn luận, tham gia về việc đổi mới giáo dục một cách toàn diện và căn bản và tôi muốn góp phần nhỏ của mình vào việc lớn.
Trần Văn Khải
(Thạc sỹ Quản lý giáo dục, Trưởng phòng Giáo dục và Đào tạo
huyện Tứ Kỳ, tỉnh Hải Dương).