NGUYỄN DUY HƯNG

THCS Minh Đức, TP. Hồ Chí Minh

Tóm tắt:

Mô hình Nghiên cứu bài học đã được áp dụng ở Việt Nam qua hình thức lồng ghép với sinh hoạt tổ chuyên môn và đã đạt được nhiều thành tựu to lớn. Tuy nhiên việc áp dụng trong thực tế còn chút hạn chế có thể khắc phục được. Bài viết đề xuất biện pháp nâng cao hiệu quả sinh hoạt tổ chuyên môn theo hướng nghiên cứu bài học ở cấp trường và cụm trường ở Thành phố Hồ Chí Minh.

Từ khóa: Nghiên cứu bài học; Sinh hoạt chuyên môn theo hướng nghiên cứu bài học; Đăng kí tiết dạy minh họa.

Abstract

In Vietnam, the Lesson Study model has been successfully implemented by being integrated into subject-specific group meetings. Nevertheless, its application in practice faces certain limitations that can be addressed. This article, therefore, suggests measures to improve the efficacy of lesson study-oriented professional activities at the school and school-cluster levels within Ho Chi Minh City.

Keywords: Lesson Study; Lesson Study-oriented subject group meetings; Volunteering to teach the research lesson.

1. Đặt vấn đề

Nghị quyết 29-NQ/TW Ban Chấp hành Trung ương đã khẳng định: “Giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân. Đầu tư cho giáo dục là đầu tư phát triển, được ưu tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội..” [1] Qua đó cho thấy chính sách giáo dục đã được xác định là chính sách quan trọng nhất trong các chính sách; muốn đất nước phát triển, trước tiên phải phát triển nền giáo dục. Cùng với đó, Luật Nhà giáo cũng xác định: “Nhà giáo có vai trò quyết định trong việc bảo đảm chất lượng giáo dục; có vai trò quan trọng trong việc xây dựng nguồn nhân lực, xây dựng xã hội học tập, xã hội số và xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.” [6] Từ đó có thể thấy nước ta xếp nhà giáo ở vị trí hàng đầu trong chính sách giáo dục. Năng lực chuyên môn của thầy cô giáo là yếu tố quyết định đến sự phát triển của nền giáo dục nước nhà, từ đó quyết định đến sự phát triển của đất nước. Để nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên, Việt Nam và nhiều nước trên thế giới đã áp dụng mô hình Nghiên cứu bài học và đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Tuy nhiên, quá trình áp dụng mô hình này ở nước ta còn chút hạn chế và có thể khắc phục được.

2. Quan niệm nghiên cứu bài học

Nghiên cứu bài học là một mô hình phát triển chuyên môn cho giáo viên, do người Nhật sáng tạo và đã được triển khai từ thế kỉ 19, đã đóng góp to lớn thúc đẩy nền giáo dục phát triển, cũng như góp phần vào sự phát triển thần kì của nền kinh tế Nhật Bản. Makoto Yoshida là một nhà nghiên cứu người Nhật, người đầu tiên giới thiệu mô hình Nghiên cứu bài học ra cộng đồng quốc tế, ông định nghĩa như sau: “Nghiên cứu bài học là một quy trình có hệ thống, trong đó giáo viên cùng nhau lập kế hoạch, dự giờ và phân tích các bài học thực tế (gọi là ‘bài học nghiên cứu’) để tìm hiểu cách học của học sinh và cải tiến việc dạy học.” [8] Từ đây có thể thấy nghiên cứu bài học là qui trình hợp tác của tập thể giáo viên cùng nhau xây dựng kế hoạch bài dạy, cùng nhau phân tích hiệu quả hoạt động học của học sinh, qua đó tất cả cùng đóng góp cải tiến hiệu quả hoạt động dạy.

Ở Việt Nam, qua các dự án hợp tác quốc tế với Nhật Bản, mô hình Nghiên cứu bài học đã được chuyển giao cho nước ta, sau đó Bộ Giáo dục và Đào tạo đã hướng dẫn cụ thể việc triển khai mô hình bằng các văn bản 5555/BGDĐT-GDTrH [2] và 1315/BGDĐT-GDTH [3], lồng ghép nghiên cứu bài học vào sinh hoạt tổ chuyên môn. Có thể thấy, tinh thần chung của các hướng dẫn này đều nhấn mạnh đến sự hợp tác và học hỏi lẫn nhau của tập thể giáo viên, cùng nhau cải tiến, nâng cao năng lực chuyên môn.

Thực hiện Nghiên cứu bài học trong sinh hoạt tổ chuyên môn là một qui trình gồm các bước sau:

B1: Xây dựng bài học

Tất cả giáo viên trong tổ chuyên môn cùng tham gia xác định mục tiêu bài học, cùng đóng góp về phương pháp – kĩ thuật dạy học, cùng thiết kế các nhiệm vụ học tập… Qua đó có thể thấy kế hoạch bài dạy này là sản phẩm của quá trình hợp tác, là thành quả của tập thể giáo viên trong tổ.

B2: Dạy học minh họa

Tiết học “minh họa” đã xác định rõ ràng đây không phải là tiết học để đánh giá giáo viên mà là minh họa cho những ý tưởng đã được tập thể xây dựng trước đó. Giáo viên dạy minh họa là người đại diện thể hiện các ý tưởng đó để kiểm chứng. Đối tượng quan sát ở đây là hoạt động học của học sinh, là cách thức tương tác giữa giáo viên với học sinh và học sinh với nhau để giải quyết các nhiệm vụ học tập… Cũng qua đây có thể thấy mọi quan sát, mọi hoạt động của Nghiên cứu bài học đều hướng về học sinh, lấy học sinh làm trung tâm.

B3: Phân tích bài học

Dựa trên quan sát hoạt động học của học sinh, giáo viên trong tổ chuyên môn sẽ cùng nhau phân tích, xác định từng nhiệm vụ học tập có những ưu điểm hoặc hạn chế nào, cũng như cách thức học sinh giải quyết các nhiệm vụ đó. Tất cả ưu điểm cũng như hạn chế đều phải xác định được nguyên nhân, làm cơ sở cho bước cải tiến tiếp theo.

B4: Cải tiến bài dạy và phổ biến kinh nghiệm

Đây là tinh thần chính của Nghiên cứu bài học. Sau khi phân tích tiết dạy minh họa, tập thể giáo viên sẽ cùng nhau nghiên cứu, đề xuất các giải pháp cải tiến chất lượng bài dạy; hoàn chỉnh các nhiệm vụ học tập; hoàn thiện sự phối hợp, tương tác của học sinh trong giải quyết nhiệm vụ… hướng tới mục tiêu chính là nâng cao hiệu quả hoạt động học của học sinh. Những cải tiến này sẽ được phổ biến rộng rãi trong toàn thể giáo viên, cũng như có thể tổ chức thêm tiết dạy minh họa để kiểm chứng những cải tiến này.

Qua đây có thể thấy, trong mô hình Nghiên cứu bài học, tất cả mọi cải tiến đều hướng đến học sinh nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động học. Nghiên cứu bài học là qui trình hợp tác và học tập lẫn nhau của giáo viên từ trong thực tiễn công việc. Những cải tiến này được kiểm chứng và đưa vào áp dụng, sau đó được tiếp tục cải tiến và đưa vào áp dụng mới, tạo nên một qui trình cải tiến liên tục. Từ đó, giáo viên được liên tục nâng cao nâng lực chuyên môn.

3. Thực trạng:

Các trường phổ thông đều nghiêm chỉnh thực hiện Sinh hoạt tổ chuyên môn theo hướng Nghiên cứu bài học. Bộ Giáo dục và Đào tạo qui định về tổ chuyên môn như sau:“Cán bộ quản lý, giáo viên, viên chức làm công tác thư viện, thiết bị giáo dục, cán bộ làm công tác tư vấn cho học sinh của nhà trường được tổ chức thành các tổ chuyên môn” và yêu cầu “Tổ chuyên môn tổ chức sinh hoạt chuyên môn ít nhất 01 lần trong 02 tuần.” [4] Cùng với đó, các trường phổ thông đều chịu sự quản lý về chuyên môn của Sở Giáo dục và Đào tạo, vì vậy ngày sinh hoạt chuyên môn cũng thống nhất theo quy định của Sở - mỗi tổ bộ môn có một ngày sinh hoạt chuyên môn chung. Qua thông báo tập huấn trên website của Sở Giáo dục và Đào tạo [5], có thể thấy bộ môn toán sinh hoạt chuyên môn vào ngày thứ ba, bộ môn ngữ văn vào thứ tư, tiếng Anh vào thứ sáu, khoa học tự nhiên thứ năm… Vì vậy nhà trường có xu hướng xếp thời khóa biểu cho giáo viên được trống tiết vào ngày chuyên môn để thuận tiện cho việc sinh hoạt tổ. Do đó, thời khóa biểu giáo viên toán thường được trống tiết ngày thứ ba, môn ngữ văn trống tiết vào thứ tư, khoa học tự nhiên ngày thứ năm…

Mặc dù vậy, việc trống tiết vào ngày sinh hoạt chuyên môn đã gây chút khó khăn ở bước dạy học minh họa trong qui trình Nghiên cứu bài học. Vì không có tiết dạy vào ngày sinh hoạt chuyên môn, giáo viên phải mượn lớp khác để dạy minh họa vào ngày họp. Sau đó, lớp được mượn để dạy minh họa sẽ phải học lại bài này một lần nữa vào tiết học theo thời khóa biểu thực tế của mình. Điều này không đúng với tinh thần “không tổ chức dạy trước bài học minh họa” của hướng dẫn 1315/BGDĐT-GDTH [3].

Để tránh tình trạng này, giáo viên sẽ dạy minh họa với lớp của mình theo thời khóa biểu thực tế. Tuy nhiên, một số thành viên trong tổ có thể không dự giờ tiết minh họa được do trùng giờ dạy.

Cụ thể như tổ toán sinh hoạt chuyên môn vào ngày thứ ba hàng tuần, nên các giáo viên trong tổ sẽ được xếp thời khóa biểu trống tiết vào ngày này để thuận tiện cho việc họp chuyên môn. Do các lớp trong trường đều không có tiết toán vào ngày thứ ba, nên giáo viên toán muốn tổ chức dạy minh họa vào ngày này sẽ phải mượn lớp của giáo viên môn khác.

4. Giải pháp nâng cao hiệu quả Sinh hoạt chuyên môn theo hướng Nghiên cứu bài học

4.1. Đăng kí tiết minh họa mở

Cán bộ quản lí cần chỉ đạo và điều phối với các tổ chuyên môn để đăng kí tiết minh họa theo thời khóa biểu thực tế và thông báo công khai trên lịch công tác, cũng là mời đón giáo viên toàn trường cùng dự giờ. Sự điều phối là cần thiết để tiết minh họa của các tổ chuyên môn được phân bổ hợp lí, tạo điều kiện thuận lợi cho tất cả tổ chuyên môn được tham gia dự giờ. Để làm được điều đó, cán bộ quản lí cần tham gia quá trình nghiên cứu bài học với các tổ chuyên môn, cho ý kiến về phân bổ tiết dạy minh họa của các tổ. Sau khi thống nhất với các tổ chuyên môn, cán bộ quản lí sẽ tổng hợp lịch dạy và sẽ thông báo công khai trên lịch công tác.

4.2. Yêu cầu dự giờ tiết minh họa mở

Vào ngày sinh hoạt chuyên môn theo kế hoạch, cán bộ quản lí cần yêu cầu toàn thể tổ chuyên môn dự giờ tiết minh họa, sau đó mới sinh hoạt tổ theo kế hoạch. Như đã trình bày ở trên, vào ngày sinh hoạt chuyên môn, các giáo viên thường được xếp thời khóa biểu trống tiết để sinh hoạt tổ được thuận lợi. Do đó, tất cả sẽ dự giờ tiết dạy minh họa của bộ môn khác được đăng kí trùng ngày họp. Do tinh thần của nghiên cứu bài học là quá trình hợp tác, học hỏi lẫn nhau giữa giáo viên. Trong tiết dạy minh họa, đối tượng quan sát là hiệu quả hoạt động học của học sinh, là các phương pháp – kĩ thuật dạy học, là cách thiết kế các nhiệm vụ học tập, là sự tương tác để giải quyết nhiệm vụ… Do đó dù giáo viên ở các bộ môn khác nhau nhưng đều có thể quan sát và nhận định hiệu quả của các hoạt động.

Sau dự giờ tiết minh họa, tất cả giáo viên sẽ cùng nhau phân tích ưu điểm và hạn chế của các hoạt động, tất cả đều phải xác định được nguyên nhân. Từ các nguyên nhân trên, mỗi giáo viên đều phải đề xuất giải pháp khắc phục hạn chế, hướng tới nâng cao hiệu quả hoạt động học của học sinh. Bản tổng hợp các ý kiến và đề xuất sẽ được gửi cho giáo viên dạy minh họa và toàn thể giáo viên nhà trường để áp dụng (hoặc có thể tổ chức thêm tiết dạy minh họa theo bản tổng hợp này để kiếm chứng). Sau khi hoàn thành quá trình nghiên cứu bài học, tổ chuyên môn tiếp tục sinh hoạt theo kế hoạch.

Như cụ thể ở một trường phổ thông, cán bộ quản lí sẽ sinh hoạt chuyên môn với tổ toán vào thứ ba. Sau khi nghiên cứu bài học, tổ toán sẽ đề xuất giáo viên dạy minh họa và lịch dạy. Tương tự như vậy, cán bộ quản lí sinh hoạt chuyên môn với những tổ khác, nhận đăng kí lịch dạy minh họa. Tiếp đến, cán bộ quản lí sẽ phân bổ các tiết dạy minh họa để không trùng giờ và các tổ chuyên môn trong trường đều tham dự được. Việc phân bổ cũng cần đảm bảo tính khách quan, không nên phân hai tổ dự giờ lẫn nhau (như tổ toán dự giờ tổ văn, sau đó đến tổ văn dự giờ tổ toán). Sau khi phân bổ tiết minh họa, cán bộ quản lí sẽ thống nhất với các tổ chuyên môn và công bố lên lịch công tác.

Do đây là quá trình nghiên cứu bài học, nên nhà trường cần yêu cầu các tổ chuyên môn có lịch họp trùng với tiết dạy minh họa phải tham gia dự giờ và đóng góp ý kiến hoàn thiện giờ dạy.

Bảng dưới đây là một ví dụ về lịch đăng kí dạy minh họa, thể hiện thông tin tiết dạy và các tổ được yêu cầu tham dự, những ngày có nhiều môn đăng kí sẽ được ghi thêm trong ô.

4.3. Mở rộng Sinh hoạt chuyên môn theo hướng Nghiên cứu bài học ở cấp cụm trường

Sau khi sáp nhập với tỉnh Bình Dương và Bà Rịa – Vũng Tàu vào tháng 7 năm 2025, ngành giáo dục thành phố Hồ Chí Minh được chia thành 16 cụm trường để quản lí hoạt động chuyên môn [*]. Để thực hiện sinh hoạt chuyên môn theo hướng nghiên cứu bài học ở cấp cụm trường, tương tự như phần trên, mỗi trường trong cụm sẽ nghiên cứu bài học và đăng kí tiết dạy minh họa theo thời khóa biểu thực tế của giáo viên. Cán bộ quản lí chuyên môn của cụm trường sẽ tổng hợp tiết đăng kí, phân bổ và thống nhất với các trường. Sau khi thống nhất, lịch đăng kí sẽ được sẽ được gửi về cho các trường trong cụm, cũng là mời đón các trường đến tham gia dự giờ.

Vào ngày sinh hoạt tổ chuyên môn ở cụm trường (giáo viên sẽ được trống tiết như đã phân tích ở phần trên), cán bộ quản lí nhà trường và cụm trường sẽ phối hợp, viết thư giới thiệu tổ chuyên môn sang trường bạn dự giờ tiết dạy minh họa (theo lịch đăng kí đã thống nhất). Tương tự như phần trên, sau khi dự giờ, tất cả giáo viên cùng phân tích hiệu quả hoạt động học của học sinh, gửi đề xuất cải tiến tiết dạy đến bộ phận chuyên trách. Sau đó, cụm trường sẽ sinh hoạt chuyên môn theo kế hoạch.

Dưới đây là một ví dụ về lịch đăng kí dạy minh họa ở cấp cụm trường

 7. Kết luận

Nghiên cứu bài học dựa trên tinh thần hợp tác và học hỏi lẫn nhau của giáo viên. Tất cả giáo viên cùng nhau lập kế hoạch, quan sát tiết dạy minh họa và cùng nhau phân tích, đóng góp nâng cao hiệu quả hoạt động học của học sinh. Sinh hoạt chuyên môn theo hướng Nghiên cứu bài học là quá trình triển khai ý tưởng này, do đó tiết dạy minh họa cần tổ chức theo thời khóa biểu thực tế và mở rộng mời đón tất cả giáo viên toàn trường hoặc cụm trường cùng tham gia dự giờ. Trong đó, vai trò cán bộ quản lí rất quan trọng trong việc phân bổ tiết dạy minh họa và điều động giáo viên tham gia dự giờ.

Tài liệu tham khảo

[1] Ban Chấp hành Trung ương (2013), Nghị quyết số 29-NQ/TW Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế.

[2] Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014), Công văn 5555/BGDĐT-GDTrH V/v hướng dẫn sinh hoạt chuyên môn về đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá; tổ chức và quản lý các hoạt động chuyên môn của trường trung học/trung tâm giáo dục thường xuyên qua mạng.

[3] Bộ Giáo dục và Đào tạo (2020), Công văn 1315/BGDĐT-GDTH V/v hướng dẫn sinh hoạt chuyên môn thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông cấp Tiểu học.

[4] Bộ Giáo dục và Đào tạo (2020), Thông tư 32/2020/TT-BGDĐT Ban hành điều lệ trường trung học cơ sở, trường trung học phổ thông và trường phổ thông có nhiều cấp học.

[5] Cổng thông tin điện tử ngành giáo dục và đào tạo Tp.Hồ Chí Minh (2025), Triển khai tập huấn chuyên môn các bộ môn - Hè năm 2025, https://hcm.edu.vn/thong-bao/trien-khai-tap-huan-chuyen-mon-cac-bo-mon-he-nam-2025/ctfull/41000/82610.

[6] Quốc hội (2018), Luật Nhà giáo số 73/2025/QH15, ngày 16/06/2025.

[7] Tạp chí Giáo dục Thành phố Hồ Chí Minh Online (2025), Sở GD-ĐT TP.HCM chia 16 cụm trường tại 168 phường để quản lý hoạt động giáo dục, https://giaoduc.edu.vn/so-gd-dt-tp-hcm-chia-16-cum-truong-tai-168-phuong-de-quan-ly-hoat-dong-giao-duc/.

[8] Yoshida, M. (1999), Lesson Study: A Case Study of a Japanese Approach to Improving Instruction through School-Based Teacher Development, Dissertation, University of Chicago.