PHẠM THỊ VIỆT PHƯƠNG
Khoa Y, Trường Đại học Văn Lang

Abstract

School Psychology is a sub major of Psychology and has an important role in development and implementation of Psychology. However, like other sub majors of Psychology, School Psychology has distinctive characters in content, formation and development as well as developing trend for upcoming time. In addition, compared to the formation and development of this sub major in the world, these in Vietnam have lasted for much shorter period. Therefore, in the context of globalization worldwide and educational innovation in Vietnam, studying international experience in developing this sub major is necessary and practical. From this rational, this study researches history of formation and development, fundamental theoretical content and developing trend in upcoming time of School Psychology in the world, then opens up the implications for developing the major in Vietnam in order to meet requirements of current innovation context.
Keywords: School Psychology, development of school psychology, application of school psychology in Vietnam.

1. Đặt vấn đề
Việc nghiên cứu lý luận các chuyên ngành khoa học tâm lý, giáo dục, trong đó bao gồm tâm lý học trường học (TLHTH) và các phân ngành khác đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển chương trình giáo dục, quản lý và nâng cao chất lượng giáo dục. TLHTH là một phân ngành quan trọng trong tâm lý học (TLH) bởi phân ngành bao quát các vấn đề tâm lý của học sinh (HS) trong phạm vi nhà trường, gia đình - một thành tố hết sức quan trọng ảnh hưởng đến chất lượngđào tạo và phát triển con người. Trong bối cảnh chuyên ngành TLHnói chung và phân ngành TLHTH nói riêng tại Việt Nam có lịch sử hình thành và phát triển khá non trẻ so với những kết quả và thành tựu nghiên cứu trên thế giới, việc nghiên cứu về xu hướng quốc tế trong phát triển phân ngành này sẽ góp phần cung cấp những kiến thức cơ sở để xây dựng, định hướng phát triển phân ngành trong tương lai, đáp ứng nhu cầu về quản lý nhà trường, quản lý giáo dục, nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục trong bối cảnh giáo dục nước nhà đang đòi hỏi đổi mới căn bản và toàn diện. Nghiên cứu này sẽ tìm hiểu những vấn đề lý luận, lịch sử hình thành và phát triển cũng như xu hướng thay đổi của phân ngành TLHTH trên thế giới, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm cho Việt Nam.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Sự hình thành và phát triển chuyên ngành TLHTH
Xuất phát từ nhu cầu tư vấn tâm lý trong trường học:TLHTH là một chuyên ngành thuộc TLH, được xuất hiện vào đầu thế kỉ 20 tại Hoa Kỳ. Cuối thế kỷ 19, Mỹ và một số nước đã xuất hiện những pháp lý liên quan đến đặc tính và vai trò của nhà TLH đường, xuất hiện trên cơ sở những nhu cầu của thực tiễn về đội ngũ nhân viên này. Đồng thời, đây cũng là giai đoạn đánh dấu kỷ nguyên cải cách xã hội hướng tới trẻ em.  Những cải cách xã hội bao gồm giáo dục bắt buộc, tòa án vị thành niên, luật lao động trẻ em cũng như sự phát triển của các tổ chức phục vụ trẻ em. Trước khi có luật giáo dục bắt buộc, chỉ có 20% trẻ em trong độ tuổi đi học hoàn thành bậc tiểu học và chỉ 8% hoàn thành bậc trung học. Do luật giáo dục bắt buộc, đã có một số HS bị khiếm khuyết về thể chất và tinh thần được luật pháp cho phép và bắt buộc tham gia hòa nhập trong trường học. Vì vậy, cần có một phương pháp giảng dạy thay thế cho những đứa trẻ đặc biệt này. Từ năm 1910-1914, nhiều trường học ở cả nông thôn và thành thị đã tạo ra các lớp học giáo dục đặc biệt nhỏ cho những trẻ này. Từ sự xuất hiện của các lớp học đó, cần có những “chuyên gia” để hỗ trợ quá trình giáo dục cho những HS đặc biệt này. Từ đó, các nhà quản lý của phần lớn cơ sở giáo dục hiểu sự cần thiết phải có sự tham gia của các nhà TLH trong quá trình giáo dục để “mọi trẻ em được an toàn ở trường và các em muốn đến trường..”, việc tuyển dụng vị trí việc làm dành cho các nhà tâm lý làm trong trường học bắt đầu gia tăng đã thúc đẩy sự hình thành của hoạt động tư vấn trong trường học. Đó là khởi nguồn sự xuất hiện của TLHTH [6].
Sau Thế chiến II, nhu cầu về các nhà TLH ứng dụng cung cấp dịch vụ trong các trường học phát triển.Sự bùng nổ về số lượng trẻ em sau chiến tranh và quan niệm về giáo dục chất lượng, tiến bộ cho tất cả trẻ em được quan tâm (Eiserer, 1963). Trong giai đoạn này cũng có thể thấy rõ nhiều HS cần được hướng dẫn cá nhân nếu muốn thành công trong môi trường giáo dục truyền thống (Fagan & Wise, 2007). Các nhà TLHTHđã đóng góp cho hoạt động này bằng cách cung cấp dịch vụ đánh giá tâm lý và sức khỏe tâm thần làm cơ sở cho giáo dục cá nhân (Bower, 1955; Herron, Green, Guild, Smith, & Kantor, 1970; Reger, 1965) [1], [6].
Vào tháng 8 năm 1954 tại West Point, New York, Hội nghị Thayer được tổ chức lần đầu tiên bởi Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ (APA). Hội nghị kéo dài 9 ngày với mục đích là xác định và phát triển về vị trí, vai trò, chức năng và đào tạo, chứng nhận cần thiết đối với một nhà TLHTH. Vào thời điểm diễn ra Hội nghị Thayer, TLHTH vẫn là một nghề rất trẻ chỉ có khoảng 1.000 học viên TLH. Hội nghị là một trong những sự kiện quan trọng nhất trong lịch sử TLHTH, đánh dấu sự ra đời và phát triển của chuyên ngành cho đến ngày nay.Sau hội nghị, một số lượng đáng kể các cơ quan xuất bản về TLHTHhình thành, đánh dấu bước phát triển mạnh mẽ của phân ngành này [7].
Ngày nay, TLHTH trở thành một chuyên ngành khoa học độc lập, đáng tin cậy và khác biệt. Được sự xác nhận của APA (Hiệp hội TLH Mỹ) và nằm trong kế hoạch, tiêu chuẩn của NASP (Hiệp hội Quốc gia các nhà TLHTHHoa Kỳ). Chuyên ngành TLHTH được thành lập vào năm 1945, bao gồm các nhà TLH hành nghề hướng tới lợi ích của trẻ em, thanh thiếu niên, gia đình và quá trình đi học ở trường (Fagan & Wise, 2007; Reynold & Gutkin,1999) [1].
2.2. Một số vấn đề về nguồn nhân lực trong ngành TLHTH
2.2.1. Đối tượng phục vụ của TLHTH theo Hiệp hội TLH Mỹ (APA)
Đối tượng nhấn mạnh vào sự phát triển của năng lực, TLHTH cung cấp dịch vụ cho người học ở mọi lứa tuổi, các hệ thống, cơ quan phục vụ người học và gia đình họ. Đối tượng phục vụ chính của TLHTH là: - Các cá nhân ở mọi lứa tuổi gặp các vấn đề về học tập hoặc hành vi; - Các khuyết tật cụ thể ảnh hưởng đến việc học tập, hành vi hoặc chuyển đổi từ trường học sang nơi làm việc; - Những người trải qua các điều kiện mãn tính hoặc cấp tính của thời thơ ấu và thanh thiếu niên ảnh hưởng đến học tập và sức khỏe tâm thần; - Các cá nhân bị rối loạn tâm thần rõ ràng; - Các gia đình yêu cầu đánh giá chẩn đoán khuyết tật học tập và nhữngvấn đề xã hội, hỗ trợ các vấn đề học tập và hành vi ở nhà, ở trường; - Giáo viên, phụ huynh và người lớn khác để tăng cường khả năng thiết lập các mối quan hệ, môi trường lành mạnh thúc đẩy học tập và phát triển; - Các tổ chức và cơ quan để thúc đẩy bối cảnh có lợi cho học tập và phát triển của người học [1], [2], [7].
2.2.2. Nhân lực và đào tạo nhân lực trong lĩnh vực TLHTH
Hội nghị Thayer đã giúp các nhà TLHTH được công nhận trên toàn quốc. Trong đó, tiêu chuẩn đào tạo và các chức năng chính của một nhà TLHTH cũng được xác định. Những tiêu chuẩn thiết yếu về đào tạo lần đầu tiên được đề cập tại Hội nghị Thayer.  Tại Hoa Kỳ, trước đây bằng thạc sĩ được coi là tiêu chuẩn để các nhà tâm lý được thực hành tại trường học, nhưng Hiệp hội TLH quốc gia Mỹ (APA) hiện chỉ công nhận bằng Chuyên gia với 60 giờ tín chỉlà tiêu chuẩn cần thiết cho việc thực hành tại trường.  Các chương trình đào tạo TLHTH được đặt trong các Trường Đại học Giáo dục hoặc khoa TLH; Các chương trình TLHTH tại Hoa Kỳ đòi hỏi 3 phần là học phần, thực hành và thực tập bao gồm 11 lĩnh vực đó là: Ra quyết định dựa trên dữ liệu và trách nhiệm; Tư vấn và hợp tác; Hướng dẫn hiệu quả và phát triển các kỹ năng nhận thức/học tập;Xã hội hóa và phát triển kỹ năng sống; Sinh viên đa dạng trong phát triển và học tập; Tổ chức trường học và hệ thống, phát triển chính sách và khí hậu; Phòng ngừa, can thiệp khủng hoảng và sức khỏe tâm thần; Nhà trường/ cộng tác cộng đồng; Nghiên cứu và đánh giá chương trình; Thực hành và phát triển TLHTH; Tiêu chuẩn công nghệ thông tin trong đào tạo [7]. Đối với đào tạo cấp chuyên gia thường yêu cầu 3 năm đào tạo sau đại học bao gồm thời gian thực tập 9 tháng (1200 giờ) trong trường học. Các chương trình đào tạo cấp tiến sĩ thường yêu cầu đào tạo sau đại học 5 năm, bao gồm thời gian thực tập 12 tháng (hơn 1500 giờ). Đào tạo trình độ tiến sĩ là chương trình nâng cao hơn và có yêu cầu cao hơn so với đào tạo chuyên gia . Ở Anh, thực hành và nghiên cứu tương tự về TLHTH thường được gọi là tâm lý giáo dục và yêu cầu bằng tiến sĩ (về Tâm lý giáo dục), sau đó cho phép các cá nhân đăng ký chứng nhận và thực hành như một nhà tâm lý giáo dục hợp pháp [7].
2.3. Nội dung nghiên cứu của TLHTH
2.3.1. Nhiệm vụ của TLHTH
Nhiệm vụ chính của TLHTH bao gồm: - Đánh giá khả năng nhận thức, thành tích, chức năng xã hội và cảm xúc, tính cách và tình trạng phát triển của HS; - Sử dụng các cuộc phỏng vấn, quan sát và đánh giá hiệu suất để hiểu những vấn đề về học tập và hành vi của HS ; - Trách nhiệm đối với các biện pháp hợp lệ, đáng tin cậy về hành vi và tiến trình điều trị; - Đánh giá chẩn đoán để hỗ trợ đủ điều kiện nhận và cung cấp dịch vụ trong bối cảnh được quy định theo luật định tích hợp thông tin chẩn đoán từ các chuyên gia khác để hỗ trợ, đề xuất sửa đổi giáo dục và dịch vụ cộng đồng; - Các chương trình phòng ngừa ban đầu để giảm tỷ lệ thất bại trong học tập, bạo lực học đường, lạm dụng tình dục, mang thai ở tuổi vị thành niên và các chương trình thúc đẩy sức khỏe của trẻ em thông qua các phòng học và lớp học phù hợp hơn; - Các chương trình phòng ngừa thứ cấp để hỗ trợ HS gặp vấn đề nhẹ hoặc nhất thời ảnh hưởng đến kết quả học tập, chẳng hạn như mối quan hệ đồng nghiệp kém, vấn đề học tập hoặc hành vi trong lớp học, điều chỉnh việc nhận con nuôi, tử vong hoặc ly hôn; - Các dịch vụ can thiệp khủng hoảng hỗ trợ trẻ em sau thảm họa thiên nhiên, bạo lực, lạm dụng, tử vong hoặc tự tử của HS; - Tham khảo ý kiến ​​giáo viên, phụ huynh, quản trị viên cơ quan và giám sát nhân viên dịch vụ tâm lý liên quan đến hành vi của trẻ em, các vấn đề xã hội và học tập.
2.3.2. Một số vấn đề chính trong nghiên cứu và thực hành TLHTH
Hoạt động thực hành trong TLHTH là một đặc điểm cơ bản của TLHTH. TLHTH được triển khai dưới các hình thức: Hỗ trợ GV, CBQL, cha mẹ HS trong việc vận dụng kiến thức TLH để nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện; Trực tiếp tìm hiểu, can thiệp sớm với những trường hợp mới chớm có dấu hiệu rối nhiễu; là cầu nối hỗ trợ cha mẹ HS, chuyển HS đến những cơ sở trị liệu chuyên biệt hơn nếu cần thiết; cung cấp thông tin hướng nghiệp và tư vấn hướng nghiệp cho HS.
Với vai trò nêu trên, hoạt động thực tiễn của TLHTH trong trường học tập trung vào 3 mảng nội dung: phòng ngừa, phát hiện sớm và can thiệp. Hoạt động này có 3 cấp độ: 1/ Cấp độ 1: Các hoạt động dịch vụ phổ biến, tác động đến tất cả hoặc một số lượng lớn HS trong trường học; 2/ Cấp độ 2: Cung cấp dịch vụ phát hiện sớm. Ở cấp độ này, dịch vụ hướng tới những HS mà các dịch vụ phổ biến có tính phòng ngừa đã không gây được ảnh hưởng một cách tích cực; các em này cần được can thiệp (tham vấn/trị liệu trực tiếp); 3/ Cấp độ 3: Là cấp độ hoạt động hỗ trợ tâm lý chuyên sâu tập trung vào những HS có nhu cầu và cần thiết phải có những can thiệp chuyên sâu [3].
2.4. Ứng dụng của TLHTH và bài học kinh nghiệm đối với giáo dục Việt Nam
2.4.1. Đánh giá về TLHTH hiện nay
Sự ra đời và phát triển của chuyên ngành TLHTH tại Việt Nam đã gặt hái được những thành tựu cơ bản sau: - Công việc của các nhà TLHTH đã đóng góp rất lớn vào việc cải thiện khả năng học tập, sự phát triển kĩ năng, nhân cách của HS. Đặc biệt là những HS khó khăn về nhận thức, tâm lý… đã nhận được sự trợ giúp kịp thời, các dịch vụ phù hợp để theo học và hòa nhập trong môi trường nhà trường; - Sự ghi nhận của Hiệp hội TLH Mỹ đối với nghề nghiệp của nhà TLHTH, cùng với sự ra đời của Hiệp hội TLHTH Mỹ (NASP) đã đánh dấu sự phát triển và vai trò quan trọng của TLHTH; - Sự ra đời của hàng loạt các tạp chí khoa học có uy tín về TLHTH như phản ánh sự quan tâm và phát triển có chiều sâu trong nghiên cứu, ứng dụng của TLHTH hiện nay. Một số hạn chế về phát triển chuyên ngành TLHTH: Ngày nay TLHTH đã phát triển rộng khắp trên nhiều quốc gia trên thế giới, đặc biệt ở các nước phát triển như Mỹ, châu Âu. Tuy nhiên, một số quốc gia châu Á thì chuyên ngành này còn khá mới.Ở Việt Nam, TLHTH chưa được đào tạo cử nhân chính thức cũng như những nghiên cứu, tài liệu chính thức về chuyên ngành chưa được xuất bản nhiều.
2.4.2. Một số bài học kinh nghiệm cho giáo dục Việt Nam về ứng dụng TLHTH trong nghiên cứu phát triển TLH
TLHTH ở Việt Nam hiện nay bắt đầu được quan tâm nhiều: Thông tư số 31/2017/TT-BGDĐT về việc thực hiện công tác tư vấn tâm lý cho HS trong trường phổ thông đã cho thấy những sự phát triển ban đầu của TLHTH; Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và Trường Đại học Giáo dục - ĐHQG Hà Nội cũng đã thực hiện đào tạo chương trình thạc sĩ: TLHTH và Thạc sĩ Tham vấn học đường… cho biết nhu cầu về TLHTH đã thật sự phát triển. Trong bối cảnh đó, việc ứng dụng TLHTH để tiếp tục phát triển nghiên cứu TLHGD sẽ là một thuận lợi. TLHTH đã được triển khai ở một số trường phổ thông, đặc biệt ở hầu hết các trường Chất lượng cao, trường tư thục, trường có yếu tố nước ngoài,…Đây là một thuận lợi để các nghiên cứu của TLH được ứng dụng, nghiên cứu và thử nghiệm. Đặc biệt là nội dung liên quan đến tham vấn, tư vấn, bạo lực học đường,…Đó cũng là những nội dung ứng dụng cụ thể trong TLHTH. Do đó, kết quả thực tiễn của TLHTH sẽ cung cấp những số liệu quan trọng, đáng tin cậy để bổ sung, tổng hợp lý thuyết của TLH. Như vậy, bài học đối với giáo dục Việt Nam là: - Đồng thời, phát triển nghiên cứu TLH nói chung kết hợp với phát triển TLHTH nói riêng. Vận dụng những kiến thức lí thuyết của các chuyên ngành khi nghiên cứu, đặc biệt là nội dung liên quan đến học đường, HS.Vận dụng lý thuyết của TLH làm nền tảng định hướng cho việc tác động đến HS để đạt mục tiêu giáo dục. Đồng thời, vận dụng kĩ thuật của TLHTH để kiểm tra những cơ sở lý thuyết của TLH; - Vận dụng các thành tựu nghiên cứu và ứng dụng TLHTH trên thế giới vào ứng dụng cho TLHTH ở Việt Nam nói riêng, TLH nói chung.
3. Kết luận
Ở mọi nền giáo dục, TLHTH luôn giữ vị trí là một phân ngành quan trọng đặc biệt của TLH. Nếu các phân ngành khác như TLH giáo dục, TLH phát triển ..là những chuyên ngành tâm lý học chuyên sâu vào nghiên cứu cơ bản, cung cấp những kiến thức nền tảng cho nhiều ngành khác thì TLHTH là một chuyên ngành thiên nhiều về ứng dụng, cung cấp những giải pháp, kĩ thuật... để trực tiếp giúp đỡ trẻ em vượt qua khó khăn về tâm lý, học tập, hành vi.. trong phạm vi trường học. Việc nghiên cứu sự hình thành và phát triển của TLHTH trên thế giới sẽ giúp chúng ta có những gợi ý giá trị, thiết thực để xây dựng định hướng phát triển cho phân ngành này tại Việt Nam trong bối cảnh hiện nay. Một số kinh nghiệm mà nghiên cứu rút ra bao gồm: Củng cố lại hệ thống văn bản luật nhằm tạo điều kiện cho thực hành TLHTH được phổ biến rộng khắp các nhà trường nơi mà trẻ em đang cần trợ giúp về mặt tâm lý để phát triển tốt hơn; Tập trung đào tạo nguồn nhân lực cho ngành TLHTH tại các trường đại học chính quy, đặc biệt là tạo điều kiện về thực hành, thực tập cho sinh viên nhằm nâng cao năng lực và đáp ứng nhu cầu công việc; Có chiến lược phát triển TLHTH đồng thời với phát triển TLH nói chung thông qua các nghiên cứu cơ bản và ứng dụng chất lượng, gắn liền với thực tế trường học hiện nay. Các nhà nghiên cứu, các ban ngành liên quan tích cực, chủ động trong học tập, tìm hiểu kinh nghiệm quốc tế trong phát triển phân ngành nhằm bắt kịp sự phát triển của thế giới và thời đại.

Tài liệu tham khảo
[1] Liên hiệp Phát triển tâm lý học đường quốc tế (2016), Kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế về tâm lý học học đường lần thứ 5: “Phát triển tâm lý học học đường trên thế giới và ở Việt Nam”, NXB Thông tin và Truyền thông, Hà Nội.
[2] Quỹ Tài năng trẻ - Tâm lý học - Giáo dục học Việt Nam (2014), Kỷ yếu hội thảo khoa học toàn quốc: “Sức khỏe tâm thần trong trường học”, NXB Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh.
[3] Võ Thị Minh Chí (2011), Nghiên cứu ứng dụng tâm lý học học đường trong nhà trường phổ thông, Đề tài khoa học và công nghệ cấp bộ, mã số: B2009-17-173TĐ, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
[4] Curtis, M. J., Grier, J. E. C., Hunley, S. A (2004). The changing face of school psychology: Trends in data and projections for the future. School Psychology Review, 33, pp. 49-66.
[5] Merrell K. W., Ervin R. A., & Gimpel G. A.,(2006), School psychology for the 21st century, NY: Guilford.
[6] Rik Carl D’Amato (2011). The History of School Psychology: Understanding the Past to Not Repeat It University of Macau, China, No1.