Nguyễn Huy

Đoàn Văn Tiến 

Công ty TNHH TM DV XD An Hưng Phát 

Trần Hoàng Tuấn 

Đại học Cần Thơ

Tóm tắt: Công tác tư vấn lựa chọn nhà thầu thi công xây dựng đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo chất lượng và hiệu quả của dự án. Tuy nhiên, quá trình này tiềm ẩn nhiều rủi ro như thiếu minh bạch, năng lực tư vấn hạn chế, và sự can thiệp không phù hợp từ các bên liên quan. Bài báo này phân tích các rủi ro phổ biến trong công tác tư vấn lựa chọn nhà thầu thi công xây dựng, đánh giá tác động của chúng đến dự án, và đề xuất các biện pháp nhằm giảm thiểu rủi ro, nâng cao hiệu quả lựa chọn nhà thầu trong thi công xây dựng.

Từ khóa: Rủi ro tư vấn, Lựa chọn nhà thầu, Thi công xây dựng, Minh bạch trong đấu thầu, Năng lực tư vấn, Can thiệp không phù hợp, Chất lượng dự án, Quản lý đấu thầu.

Abstract

The consulting process for selecting construction contractors plays a pivotal role in ensuring project quality and timely completion. However, this process often encounters significant risks such as lack of transparency, limited professional capacity of consulting units, and undue interference from related parties. This article analyzes common risk categories in contractor selection consultancy, evaluates their negative impacts on project implementation, and proposes improvement measures including capacity enhancement, transparency promotion, and clear accountability mechanisms. These solutions aim to ensure objectivity, fairness, and effectiveness in the selection of construction contractors.

Keywords: Consulting risks, Contractor selection, Construction implementation, Transparency in bidding, Consulting capacity, Undue interference, Project quality, Tender management.

1. Đặt vấn đề

Trong lĩnh vực xây dựng, việc lựa chọn nhà thầu thi công phù hợp không chỉ là một bước thủ tục hành chính, mà còn là yếu tố then chốt quyết định chất lượng, tiến độ và hiệu quả đầu tư của dự án. Nhà thầu thi công là đơn vị trực tiếp triển khai hiện trường, hiện thực hóa các bản vẽ thiết kế thành công trình thực tế. Vì vậy, nếu lựa chọn sai nhà thầu – thiếu năng lực, kinh nghiệm hoặc không trung thực – hậu quả có thể rất nghiêm trọng: chậm tiến độ, đội vốn, phát sinh khiếu kiện, thậm chí đe dọa an toàn công trình và uy tín của chủ đầu tư.

Để bảo đảm quy trình lựa chọn nhà thầu diễn ra minh bạch, khách quan và tuân thủ pháp luật, vai trò của đơn vị tư vấn đấu thầu là vô cùng quan trọng. Họ hỗ trợ chủ đầu tư lập hồ sơ mời thầu, đánh giá hồ sơ dự thầu, đề xuất nhà thầu trúng thầu và xử lý các tình huống phát sinh. Trên lý thuyết, đây là những công việc chuyên môn hóa, đòi hỏi kỹ năng pháp lý và kỹ thuật cao. Tuy nhiên, thực tế tại Việt Nam cho thấy công tác tư vấn lựa chọn nhà thầu thi công còn tồn tại nhiều bất cập, với các rủi ro liên quan đến năng lực chuyên môn, xung đột lợi ích và sự can thiệp ngoài quy trình.

Các rủi ro phổ biến bao gồm: tư vấn thiếu năng lực dẫn đến đánh giá sai hồ sơ; bị tác động bởi lợi ích nhóm; tiêu chí mời thầu không minh bạch; vi phạm quy định pháp luật khiến quá trình đấu thầu bị hủy bỏ hoặc kéo dài. Những rủi ro này làm suy giảm tính cạnh tranh, thất thoát nguồn lực đầu tư công và ảnh hưởng lòng tin xã hội.

Trong bối cảnh Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 đã chính thức có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2024, cùng với Luật số 57/2024/QH15 và Luật số 90/2025/QH15 tiếp tục hoàn thiện các quy định liên quan, việc nhận diện và kiểm soát rủi ro trong hoạt động tư vấn lựa chọn nhà thầu thi công xây dựng trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Đây là giai đoạn đòi hỏi các tổ chức tư vấn phải thích ứng nhanh chóng với những thay đổi trong quy định pháp lý, đặc biệt là các yêu cầu về năng lực, trách nhiệm pháp lý, quy trình lựa chọn minh bạch và phòng ngừa xung đột lợi ích theo quy định mới.

2. Tổng quan nghiên cứu:

Trong những năm gần đây, công tác tư vấn đấu thầu xây dựng – đặc biệt là trong khâu lựa chọn nhà thầu – đã trở thành chủ đề được nhiều học giả, cơ quan quản lý và tổ chức nghề nghiệp quan tâm. Tại Việt Nam, các nghiên cứu về đấu thầu xây dựng thường tập trung vào tính hiệu quả, minh bạch và rủi ro trong quá trình lựa chọn nhà thầu. Theo Nguyễn Thị Thúy (2020), các rủi ro trong quản lý dự án đầu tư xây dựng thường phát sinh từ yếu tố con người, bao gồm tư vấn thiếu năng lực hoặc chịu ảnh hưởng từ các mối quan hệ lợi ích. Luận án tiến sĩ của tác giả cũng nhấn mạnh vai trò của cơ chế kiểm soát nội bộ và giám sát độc lập trong giảm thiểu sai sót tư vấn.

Các nghiên cứu như của Phạm Hồng An và cộng sự (2023) cho thấy rằng đấu thầu qua mạng góp phần nâng cao tính minh bạch, nhưng vẫn cần năng lực tư vấn cao để lập tiêu chí phù hợp, tránh thiên lệch. Trong khi đó, các kết luận thanh tra và bản án hình sự liên quan đến sai phạm trong lựa chọn nhà thầu thời gian qua cho thấy vai trò tư vấn bị chi phối bởi chủ đầu tư hoặc bị lạm dụng quyền hạn, dẫn đến lựa chọn sai nhà thầu, gây hậu quả nghiêm trọng.

Ở góc độ quốc tế, các nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới (World Bank, 2019) và Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD, 2020) khẳng định rằng công tác tư vấn đấu thầu cần có tính độc lập và được thực hiện bởi các chuyên gia đã qua kiểm định năng lực, tránh tình trạng “thông thầu” hoặc phân bổ dự án theo định hướng. Ngoài ra, lý thuyết đại diện (agency theory) cũng được vận dụng trong các nghiên cứu để phân tích mối quan hệ giữa chủ đầu tư (principal) và đơn vị tư vấn (agent), nhấn mạnh nguy cơ xung đột lợi ích và sự cần thiết của các cơ chế giám sát trung lập.

Tổng hợp các nghiên cứu cho thấy rằng: (i) năng lực tư vấn có vai trò quyết định đến hiệu quả đấu thầu; (ii) thiếu minh bạch và sự can thiệp từ các bên liên quan là nguyên nhân chính gây rủi ro; và (iii) cần áp dụng các công cụ quản trị hiện đại, công nghệ thông tin và chế tài pháp lý nghiêm minh để đảm bảo quy trình lựa chọn nhà thầu khách quan và hiệu quả hơn.

3. Phương pháp nghiên cứu

Bài viết này sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp với phân tích tình huống cụ thể, dựa trên các nguồn tài liệu thứ cấp. Cụ thể:

Cơ sở pháp lý được sử dụng trong nghiên cứu này bao gồm hệ thống các quy định hiện hành điều chỉnh hoạt động lựa chọn nhà thầu và dịch vụ tư vấn đấu thầu, đặc biệt trong các dự án sử dụng vốn nhà nước. Trong đó, Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 là văn bản nền tảng quy định rõ về trình tự, thủ tục lựa chọn nhà thầu; yêu cầu về năng lực của bên mời thầu và tổ chức tư vấn; trách nhiệm pháp lý trong từng giai đoạn đấu thầu. Luật số 57/2024/QH15 và Luật số 90/2025/QH15 tiếp tục hoàn thiện các nội dung liên quan đến kiểm soát xung đột lợi ích, điều kiện chỉ định thầu, quyền và nghĩa vụ của tư vấn đấu thầu, đồng thời bổ sung chế tài mạnh hơn đối với hành vi vi phạm trong lĩnh vực này.

Nghị định số 24/2024/NĐ-CP, quy định chi tiết một số điều của Luật Đấu thầu, cụ thể hóa các nội dung liên quan đến quy trình lựa chọn nhà thầu, hình thức lựa chọn, tiêu chí đánh giá hồ sơ dự thầu và trách nhiệm của đơn vị tư vấn trong từng bước. Nghị định số 17/2025/NĐ-CP cũng cung cấp các hướng dẫn cụ thể về điều kiện hành nghề, đăng ký cơ sở dữ liệu và xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực đấu thầu.

Bên cạnh đó, Bộ luật Hình sự được sử dụng để đối chiếu các hành vi có dấu hiệu cấu thành tội phạm trong hoạt động đấu thầu, như các tội danh: vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng, lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ, thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng.

Ngoài hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, bài viết còn khai thác các bản án kinh tế, hình sự điển hình, kết luận thanh tra, báo cáo kiểm toán Nhà nước để minh họa và kiểm chứng các hành vi vi phạm thực tiễn trong hoạt động tư vấn và lựa chọn nhà thầu thi công. Những tài liệu thực chứng này giúp nhận diện rõ hơn các dạng rủi ro, lỗ hổng pháp lý và sai phạm có hệ thống trong thực tiễn triển khai các dự án đầu tư công tại địa phương.

Phân tích tình huống: Lựa chọn và phân tích một số trường hợp cụ thể đã được xử lý qua bản án hành chính hoặc hình sự liên quan đến vi phạm trong tư vấn đấu thầu xây dựng. Các trường hợp này giúp soi chiếu rõ nét các nhóm rủi ro phổ biến.

Phương pháp so sánh luật: Đối chiếu giữa quy định pháp luật hiện hành với thực tiễn áp dụng, từ đó nhận diện khoảng cách hoặc điểm nghẽn pháp lý làm phát sinh rủi ro trong hoạt động tư vấn.

Tổng hợp và phân loại rủi ro: Tác giả phân loại các nhóm rủi ro chính (về năng lực, đạo đức, quy trình, khách quan...) và đánh giá tác động của từng nhóm rủi ro này đến tiến độ, chất lượng và chi phí của dự án.

4. Kết quả nghiên cứu và khuyến nghị

4.1. Những Rủi ro trong công tác lựa chọn nhà thầu thi công xây dựng

Việc lựa chọn nhà thầu là một khâu then chốt trong chu trình đầu tư xây dựng công trình. Tuy nhiên, trong thực tế triển khai, nhiều dự án sử dụng vốn ngân sách nhà nước đã bộc lộ những rủi ro nghiêm trọng, xuất phát từ các hành vi thiếu minh bạch, năng lực tư vấn hạn chế, và sự can thiệp không phù hợp từ các bên liên quan. Những rủi ro này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng công trình, tiến độ dự án mà còn gây thất thoát ngân sách và phát sinh trách nhiệm hình sự.

4.1.1. Thiếu minh bạch trong quá trình tư vấn và đánh giá hồ sơ dự thầu

- Một trong những rủi ro phổ biến là việc cố tình "lập trình" hồ sơ mời thầu (HSMT) theo hướng có lợi cho một số nhà thầu quen biết, thường được gọi là "đo ni đóng giày". Các biểu hiện cụ thể bao gồm:

+ Yêu cầu kinh nghiệm bất hợp lý: HSMT yêu cầu nhà thầu đã từng thực hiện dự án gần như trùng khớp về quy mô, địa hình, kỹ thuật; trong khi thực tế dự án không đòi hỏi kinh nghiệm đặc biệt như vậy.

+ Điều kiện kỹ thuật cứng nhắc: Đưa ra yêu cầu về thiết bị, công nghệ hoặc vật tư mà chỉ một số nhà thầu sở hữu, loại trừ phần lớn nhà thầu khác.

+ Tiêu chuẩn tài chính quá mức cần thiết: Yêu cầu năng lực tài chính vượt xa quy mô gói thầu, không nhằm mục đích đảm bảo năng lực thực hiện mà để loại đối thủ cạnh tranh.

- Minh chứng thực tế: Kết luận Thanh tra số 2199/KL-TTCP ngày 15/12/2020 của Thanh tra Chính phủ đã chỉ rõ những dấu hiệu sai phạm trong quá trình lựa chọn nhà thầu tại hai dự án bệnh viện tuyến trung ương gồm Bạch Mai cơ sở 2 và Việt Đức cơ sở 2. Cụ thể, hồ sơ mời thầu được xây dựng với các tiêu chí về kỹ thuật, năng lực và công nghệ mang tính chất “đặc thù”, không sát với nhu cầu thực tế của dự án, dẫn đến việc gián tiếp loại trừ các nhà thầu có năng lực nhưng không đáp ứng yêu cầu không cần thiết. Cách thiết lập điều kiện này làm giảm tính cạnh tranh trong đấu thầu và tạo ra nghi ngờ về khả năng dàn xếp thầu, trái với nguyên tắc minh bạch, công bằng và hiệu quả kinh tế được pháp luật đấu thầu quy định.

4.1.2. Đánh giá hồ sơ dự thầu thiếu khách quan, vi phạm quy trình

- Tình trạng đánh giá hồ sơ dự thầu không theo đúng tiêu chí công bố sẵn trong HSMT vẫn diễn ra phổ biến. Một số tổ chuyên gia có biểu hiện thiên vị, cố tình loại nhà thầu mạnh hoặc nâng điểm cho nhà thầu yếu theo định hướng. Các hành vi phổ biến gồm:

+ Loại vì lỗi hình thức không đáng kể: Như thiếu dấu giáp lai, sai định dạng văn bản, mặc dù không ảnh hưởng bản chất hồ sơ.

+ Không đánh giá đúng hồ sơ nhân sự, thiết bị: Ghi nhận nhân sự không đúng thực tế, hoặc bỏ qua các minh chứng năng lực rõ ràng của nhà thầu.

- Minh chứng thực tế: Theo Bản án số 48/2024/HSPT ngày 12/01/2024, Tòa án nhân dân cấp cao tại Đà Nẵng đã xử phúc thẩm vụ án ông Đào Ngọc D., nguyên Giám đốc Ban QLDA huyện Cao Lộc (Lạng Sơn), vì chỉ đạo lập HSMT và đánh giá HSDT sai quy định, dẫn đến việc nghiệm thu sai và thanh toán cho nhà thầu không đủ năng lực. Tòa xác định hành vi đã gây thiệt hại hơn 2,1 tỷ đồng, và tuyên phạt bị cáo 3 năm 6 tháng tù theo Điều 224 Bộ luật Hình sự.

4.1.3. Sự can thiệp từ các bên không có chuyên môn, làm méo mó kết quả lựa chọn

- Một rủi ro nghiêm trọng khác là việc quá trình lựa chọn nhà thầu chịu sự can thiệp trái quy định từ chủ đầu tư, lãnh đạo địa phương hoặc cơ quan chủ quản. Hình thức phổ biến gồm:

+ Chủ đầu tư chỉ đạo “ngầm”: Ép tổ chuyên gia đưa ra tiêu chí theo hướng có lợi cho nhà thầu được "ưu ái".

+ Cơ quan quản lý “gợi ý”: Định hướng kết quả chấm điểm, thậm chí thay đổi tổ chuyên gia hoặc áp đặt kết luận đánh giá.

- Minh chứng thực tế: Theo Kết luận Thanh tra số 362/KL-TT ngày 15/8/2023, tại huyện Hướng Hóa (Quảng Trị), ông Nguyễn Khánh Quân, Phó Giám đốc Ban QLDA, đã lợi dụng vai trò tổ trưởng tổ chấm thầu để chỉ định liên danh có Công ty TNHH Lộc Phú (do bố vợ ông Quân làm giám đốc) trúng thầu gói số 16 trị giá gần 9,7 tỷ đồng. Kết luận nêu rõ hành vi vi phạm nghiêm trọng nguyên tắc khách quan, minh bạch và có dấu hiệu lợi dụng chức vụ vì tư lợi cá nhân.

4.1.4. Thiếu năng lực chuyên môn, không cập nhật quy định pháp lý mới

- Một số đơn vị tư vấn, đặc biệt là tư nhân nhỏ hoặc đơn vị mới thành lập, chưa tích lũy đủ kinh nghiệm thực hiện các gói thầu tương tự. Hệ quả là:

+ Lập HSMT theo mẫu cũ, sai quy định: Không cập nhật theo Luật Đấu thầu 2023 hoặc các Nghị định hướng dẫn mới.

+ Tiêu chí đánh giá chung chung, không sát thực tế: Gây hiểu nhầm cho nhà thầu, làm giảm chất lượng đánh giá.

- Minh chứng thực tế: Theo Bản án số 47/2023/HS-ST ngày 15/11/2023, Tòa án nhân dân tỉnh Phú Yên đã xét xử bà T.T.T., chuyên viên tư vấn kỹ thuật, vì sử dụng mẫu HSMT cũ dẫn đến việc loại bỏ nhầm nhà thầu đủ năng lực. Nhà thầu trúng thầu không đủ điều kiện đã thi công sai kết cấu, gây hư hỏng tuyến kè chống sạt lở sông Ba, thiệt hại trên 5,6 tỷ đồng. Bị cáo bị tuyên 30 tháng tù giam.

4.2. Tác động của các rủi ro đến dự án

4.2.1. Chậm tiến độ thi công:

- Khi một nhà thầu được lựa chọn không dựa trên năng lực thực chất mà do tác động từ mối quan hệ hoặc sai sót trong tư vấn, hậu quả thường thấy là tiến độ dự án bị trì trệ. Những nhà thầu yếu về năng lực quản lý, thiếu đội ngũ kỹ sư, kỹ thuật viên lành nghề hoặc không có đủ trang thiết bị thường không thể triển khai đúng kế hoạch.

- Nguyên nhân:

+ Thiếu chuẩn bị kỹ thuật và huy động chậm các nguồn lực (nhân lực, thiết bị, vật tư);

+ Không đáp ứng được các mốc tiến độ trong hợp đồng.

- Ví dụ thực tiễn: Kết luận thanh tra số 169/KL-TTr ngày 10/7/2022 của Thanh tra Bộ Xây dựng tại dự án đường giao thông nông thôn huyện Krông Pắk (Đắk Lắk) ghi nhận nhà thầu không huy động đủ nhân lực và thiết bị theo cam kết trong hợp đồng, dẫn đến chậm tiến độ hơn 9 tháng so với kế hoạch, gây ảnh hưởng đến đời sống người dân trong vùng dự án.

4.2.2. Chất lượng công trình không đảm bảo:

- Việc một nhà thầu không đủ năng lực kỹ thuật nhưng vẫn được trúng thầu là nguyên nhân sâu xa dẫn đến thi công sai thiết kế, cắt giảm chi phí thông qua vật liệu kém chất lượng, không bảo đảm quy trình kỹ thuật.

- Hệ quả cụ thể:

+ Kết cấu công trình bị ảnh hưởng (nứt, sụt lún, rò rỉ);

+ Mất an toàn trong quá trình sử dụng, tiềm ẩn rủi ro tai nạn nghiêm trọng.

- Ví dụ thực tiễn: Theo Bản án số 42/2022/HS-ST ngày 18/8/2022 của Tòa án nhân dân tỉnh Bắc Kạn, nhà thầu Công ty TNHH P.T đã thi công tuyến mương thủy lợi xã Nghiên Loan bằng vật liệu không đúng chủng loại, không đúng độ dày theo thiết kế. Sau khi đưa vào sử dụng 3 tháng, công trình bị sụp nứt 27m, gây mất nước phục vụ sản xuất cho hơn 40ha lúa. Tòa tuyên Giám đốc công ty mức án 30 tháng tù treo về tội "Vi phạm quy định đầu tư công trình xây dựng gây hậu quả nghiêm trọng".

4.2.3. Tăng chi phí do phải sửa chữa, khắc phục hậu quả

- Sai sót trong lựa chọn nhà thầu kéo theo chi phí sửa chữa, giám sát, kiểm định lại, thậm chí thi công lại một phần hoặc toàn bộ công trình.

- Các chi phí phát sinh có thể gồm:

+ Thuê đơn vị tư vấn độc lập để kiểm tra chất lượng công trình;

+ Đập bỏ các hạng mục sai kỹ thuật và thi công lại;

- Hậu quả: Dự án vượt tổng mức đầu tư, gây khó khăn cho kế hoạch vốn, ảnh hưởng đến kết quả thẩm tra quyết toán và đánh giá hiệu quả đầu tư.

- Ví dụ thực tiễn: Kết luận số 230/KL-KTNN năm 2021 của Kiểm toán Nhà nước khu vực X cho thấy tại dự án cải tạo kênh tiêu huyện K., việc nhà thầu sử dụng bê tông kém mác khiến chủ đầu tư phải chi thêm 4,1 tỷ đồng để khắc phục. Kiểm toán xác định trách nhiệm chính thuộc về đơn vị tư vấn và ban quản lý dự án.

4.2.4. Phát sinh tranh chấp, khiếu nại giữa các bên

- Quy trình lựa chọn nhà thầu thiếu minh bạch thường kéo theo hệ quả pháp lý phức tạp, đặc biệt là:

+ Các nhà thầu bị loại vì lý do không thuyết phục có thể khiếu nại, tố cáo lên Sở Kế hoạch và Đầu tư hoặc khởi kiện hành chính ra Tòa án.

+ Nếu nhà thầu yếu không thực hiện được tiến độ, chất lượng theo hợp đồng, chủ đầu tư buộc phải áp dụng chế tài như chấm dứt hợp đồng, phạt chậm tiến độ, dẫn đến phản ứng, khởi kiện qua lại.

Ví dụ thực tiễn: Theo Bản án hành chính sơ thẩm số 15/2023/HC-ST ngày 10/5/2023 của TAND tỉnh Ninh Bình, Công ty CP XD M. đã khởi kiện Sở KH&ĐT tỉnh này về hành vi loại hồ sơ thầu với lý do "thiếu bản sao giấy phép hành nghề của kỹ sư trưởng", mặc dù tiêu chí này không được quy định rõ ràng trong HSMT. Tòa án xác định việc loại thầu là trái luật và tuyên hủy kết quả lựa chọn nhà thầu.

4.3 Đề xuất các biện pháp giảm thiểu rủi ro

4.3.1. Năng lực tư vấn là yếu tố then chốt quyết định tính khách quan và hiệu quả của quá trình lựa chọn nhà thầu. Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều sai sót bắt nguồn từ chính sự thiếu hụt kiến thức pháp lý, yếu kém trong vận dụng thực tiễn, và sự thiếu ràng buộc đạo đức nghề nghiệp. Do đó, cần triển khai đồng bộ các biện pháp sau:

- Tổ chức đào tạo nghiệp vụ định kỳ: Các đơn vị tư vấn cần được cập nhật thường xuyên về các quy định mới nhất trong Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15, Luật số 57/2024/QH15, Luật số 90/2025/QH15, cùng với các văn bản hướng dẫn thi hành như Nghị định số 24/2024/NĐ-CP và Nghị định số 17/2025/NĐ-CP và Thông tư hướng dẫn của Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Chương trình đào tạo nên bao gồm kỹ năng lập, thẩm định HSMT, đánh giá HSDT và xử lý tình huống đấu thầu thực tiễn:

- Bồi dưỡng pháp lý chuyên sâu: Ngoài các quy định chung, đội ngũ tư vấn cần hiểu sâu các văn bản chuyên ngành như quy định lựa chọn nhà thầu qua mạng, Luật Xây dựng, Luật Đầu tư công và các tiêu chuẩn kỹ thuật ngành. Việc hiểu biết đầy đủ và cập nhật kịp thời giúp tránh việc áp dụng sai văn bản đã hết hiệu lực – một lỗi phổ biến hiện nay.

- Giáo dục đạo đức nghề nghiệp và trung lập hóa hành vi: Cần lồng ghép các buổi mô phỏng đánh giá hồ sơ với các tình huống có nguy cơ xung đột lợi ích, nhận “gợi ý mềm”, hoặc bị tác động từ bên ngoài. Những nội dung này giúp tư vấn viên nhận thức đúng vai trò của mình và xây dựng phản xạ nghề nghiệp phù hợp.

- Ứng dụng công nghệ thông tin: Việc sử dụng thành thạo các nền tảng như Hệ thống mạng đấu thầu quốc gia (https://muasamcong.mpi.gov.vn) không chỉ giúp minh bạch hóa quá trình đấu thầu, mà còn giảm thiểu sai sót mang tính chủ quan. Một số phần mềm chấm điểm hồ sơ, lập HSMT tự động có thể hỗ trợ đơn vị tư vấn chuẩn hóa quy trình.

4.3.2. Tăng cường minh bạch trong quá trình tư vấn: Minh bạch là nguyên tắc cơ bản nhất để bảo vệ tính công bằng và khách quan trong lựa chọn nhà thầu. Tuy nhiên, theo nhiều kết luận thanh tra, việc đánh giá hồ sơ, lập biên bản, lưu trữ minh chứng hiện vẫn còn hình thức hoặc thiếu giám sát chéo. Do đó, cần:

- Công khai đầy đủ thông tin về gói thầu: Toàn bộ nội dung từ HSMT, bảng tiêu chí đánh giá, kết quả chấm điểm đến biên bản mở thầu phải được đăng tải công khai, đúng thời hạn, đúng mẫu biểu. Điều này giúp ngăn chặn khả năng "mập mờ" hoặc tùy tiện điều chỉnh tiêu chí.

- Chuẩn hóa quy trình đánh giá: Tổ chuyên gia phải:

+ Thống nhất tiêu chí đánh giá trước khi mở thầu và không được tự ý thay đổi giữa chừng;

+ Lập biên bản rõ ràng từng nhận xét, điểm số của từng thành viên; 

+ Lưu trữ đầy đủ hồ sơ, bảo đảm khả năng truy xuất trong trường hợp bị khiếu nại hoặc thanh tra.

- Kiểm soát xung đột lợi ích: Mỗi thành viên tư vấn cần cam kết không có quan hệ thân tộc, lợi ích tài chính, hoặc liên kết kinh doanh với bất kỳ nhà thầu nào. Cần thiết lập cơ chế kiểm tra chéo, ký cam kết độc lập và áp dụng quy định xử lý nghiêm nếu vi phạm.

- Xây dựng cơ chế tiếp nhận phản ánh: Một đơn vị tư vấn chuyên nghiệp cần có kênh tiếp nhận và xử lý khiếu nại minh bạch, công bố số điện thoại, email tiếp nhận và thời hạn phản hồi. Việc này không chỉ tăng lòng tin từ nhà thầu mà còn giúp phát hiện sớm sai phạm nội bộ.

4.3.3. Quy định rõ trách nhiệm và xử lý vi phạm:

- Việc thiếu ràng buộc trách nhiệm cụ thể với đơn vị tư vấn chính là nguyên nhân khiến sai phạm tồn tại nhưng không bị xử lý tương xứng. Do đó, cần:

- Quy định rõ trong hợp đồng tư vấn:

+ Trách nhiệm pháp lý: Đơn vị tư vấn phải chịu trách nhiệm trước pháp luật nếu để xảy ra hành vi thông thầu, làm sai lệch kết quả, hoặc tư vấn sai quy định.

+ Trách nhiệm dân sự – hợp đồng: Nếu sai sót tư vấn gây thiệt hại (chậm tiến độ, tăng chi phí, lựa chọn sai nhà thầu), đơn vị tư vấn phải bồi thường toàn bộ phần thiệt hại tương ứng.

+ Trách nhiệm chuyên môn: Việc cung cấp dịch vụ tư vấn phải đúng quy chuẩn nghề nghiệp, phù hợp với năng lực hành nghề đã đăng ký và các quy định hiện hành.

- Thiết lập cơ chế xử lý cụ thể:

+ Xử lý hành chính: Theo Nghị định 122/2021/NĐ-CP, đối với các hành vi như: đánh giá sai hồ sơ, không công khai thông tin…

+ Xử lý hợp đồng: Chủ đầu tư có quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng, thu hồi chi phí tư vấn, hoặc cắt giảm thanh toán nếu phát hiện tư vấn vi phạm.

+ Xử lý năng lực hành nghề: Đề xuất Bộ KH&ĐT đưa đơn vị tư vấn vào danh sách hạn chế tham gia đấu thầu theo Điều 92 Luật Đấu thầu 2023, nếu vi phạm nghiêm trọng hoặc tái phạm.

+ Truy cứu hình sự: Nếu vi phạm cấu thành tội phạm, như “Vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng” đơn vị tư vấn hoặc cá nhân liên quan có thể bị truy tố. Ví dụ: Trong Bản án số 48/2024/HSPT, ông Đào Ngọc D. bị xử phạt 3 năm 6 tháng tù do tư vấn sai dẫn đến thiệt hại hơn 2 tỷ đồng cho ngân sách nhà nước.

5. Kết luận

Công tác tư vấn lựa chọn nhà thầu thi công xây dựng đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo chất lượng và hiệu quả của dự án. Tuy nhiên, quá trình này tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu không được quản lý và kiểm soát chặt chẽ. Việc nhận diện các rủi ro và áp dụng các biện pháp giảm thiểu phù hợp sẽ góp phần nâng cao chất lượng công tác tư vấn, đảm bảo quá trình lựa chọn nhà thầu diễn ra minh bạch, công bằng và hiệu quả.

6.Tài liệu tham khảo:

Quốc hội. (2023). Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 ngày 23/6/2023.

Quốc hội. (2024). Luật số 57/2024/QH15 ngày 29/11/2024 sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Đấu thầu.

Quốc hội. (2025). Luật số 90/2025/QH15 ngày 20/5/2025 về hoàn thiện quy định pháp luật đấu thầu.

Quốc hội. (2017). Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017).

Chính phủ. (2024). Nghị định số 24/2024/NĐ-CP ngày 27/02/2024 quy định chi tiết một số điều của Luật Đấu thầu.

Chính phủ. (2025). Nghị định số 17/2025/NĐ-CP ngày 06/2/2025 Sửa đổi, bổ sung một số điều của các nghị định quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành luật đấu thầu.

Chính phủ. (2021). Nghị định số 122/2021/NĐ-CP ngày 28/12/2021 quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực kế hoạch và đầu tư.

Thanh tra Chính phủ. (2020). Kết luận thanh tra số 2199/KL-TTCP ngày 15/12/2020 về công tác lựa chọn nhà thầu tại dự án Bệnh viện Bạch Mai cơ sở 2 và Việt Đức cơ sở 2.

Thanh tra Bộ Xây dựng. (2022). Kết luận thanh tra số 169/KL-TTr ngày 10/7/2022 về dự án đường giao thông nông thôn tại huyện Krông Pắk, tỉnh Đắk Lắk.

Thanh tra tỉnh Quảng Trị. (2023). Kết luận thanh tra số 362/KL-TT ngày 15/8/2023 tại huyện Hướng Hóa.

Kiểm toán Nhà nước. (2021). Kết luận kiểm toán số 230/KL-KTNN năm 2021 – Dự án cải tạo kênh tiêu huyện K.

Tòa án nhân dân cấp cao tại Đà Nẵng. (2024). Bản án số 48/2024/HSPT ngày 12/01/2024. Đà Nẵng: TAND cấp cao.

Tòa án nhân dân tỉnh Phú Yên. (2023). Bản án số 47/2023/HS-ST ngày 15/11/2023. Phú Yên: TAND tỉnh Phú Yên.

Tòa án nhân dân tỉnh Bắc Kạn. (2022). Bản án số 42/2022/HS-ST ngày 18/8/2022. Bắc Kạn: TAND tỉnh Bắc Kạn.

Tòa án nhân dân tỉnh Ninh Bình. (2023). Bản án hành chính sơ thẩm số 15/2023/HC-ST ngày 10/5/2023. Ninh Bình: TAND tỉnh Ninh Bình.

Đỗ Thị Mỹ Dung, Lâm Thanh Quang Khải, Nguyễn Võ Minh Phương. (2021). Một số vấn đề trong công tác đấu thầu xây lắp các công trình thủy lợi huyện Tam Nông, tỉnh Đồng Tháp. Tạp chí Vật liệu & Xây dựng – Bộ Xây dựng.

Hệ thống mạng đấu thầu quốc gia. Trang thông tin về đấu thầu qua mạng. Truy cập từ https://muasamcong.mpi.gov.vn

Nguyễn Thị Thúy (2020), Quản lý rủi ro cho các dự án đầu tư phát triển đô thị tại Hà Nội [Luận án tiến sĩ, Đại học Kiến trúc Hà Nội].

Phạm Hồng An, Nguyễn Quốc Toản, Nguyễn Văn Tâm (2023). Đấu thầu qua mạng trong lĩnh vực xây dựng: Phân tích tổng quan về lợi ích và thách thức. Hội thảo Kinh tế và Quản lý Xây dựng: Kết nối – Đổi mới – Phát triển.