VƯƠNG KHÁNH LY
NCS Báo chí học, Học viện Báo chí và Tuyên truyền
Tóm tắt
Nghiên cứu khẳng định phong cách báo chí Hồ Chí Minh là nền tảng định hình chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của nhà báo Việt Nam trong thời kỳ truyền thông số. Từ tư tưởng “viết đúng, nói đúng, làm đúng vì dân”, Người kiến tạo mô hình báo chí thống nhất giữa lý tưởng chính trị, đạo đức và hành động. Năm đặc trưng cốt lõi, chân thực, nhân văn, chiến đấu, giản dị, mẫu mực, không chỉ phản ánh phẩm chất cách mạng mà còn tạo khung giá trị cho báo chí chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại. Các đặc trưng này được kế thừa và thể chế hóa trong Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam, trở thành “chuẩn đạo đức công dân” trong hoạt động truyền thông. Phong cách Hồ Chí Minh vì thế mang tính phổ quát và thời sự: chống lại truyền thông thương mại hóa, giữ vững bản lĩnh chính trị, đề cao nhân phẩm con người, và bảo vệ chân lý. Trong kỷ nguyên số, đó là mô hình hành động tự hiệu chỉnh, kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, giúp báo chí vừa thích ứng công nghệ, vừa bảo toàn đạo lý nghề nghiệp. Kế thừa phong cách Hồ Chí Minh chính là con đường xây dựng nền báo chí “chân chính, nhân văn, khai sáng” của Việt Nam thế kỷ XXI.
Từ khóa: Phong cách báo chí, phong cách báo chí Hồ Chí Minh, chuẩn mực, đạo đức nghề nghiệp, hoạt động báo chí, nhà báo Việt Nam.
Abstract
The study affirms that Ho Chi Minh’s journalistic style serves as the foundational framework shaping the ethical standards of Vietnamese journalists in the digital communication era. Rooted in his guiding principle of “writing correctly, speaking truthfully, and acting rightly for the people,” Ho Chi Minh forged a model of journalism that unifies political ideals, moral integrity, and practical action. The five core characteristics truthfulness, humanism, combativeness, simplicity, and exemplarity reflect not only the revolutionary virtues of the journalist but also establish a value framework for a professional, humane, and modern press. These traits have been inherited and institutionalized in the Code of Ethics for Vietnamese Journalists, becoming a form of “civic moral standard” in contemporary media practice. Ho Chi Minh’s journalistic style, therefore, possesses both universal and contemporary relevance: resisting the commercialization of media, upholding political integrity, honoring human dignity, and defending the truth. In the digital age, it represents a self-regulatory model of ethical action, harmonizing theory with practice and enabling journalism to adapt to technological transformation while preserving moral principles. Inheriting Ho Chi Minh’s journalistic style is, thus, the pathway to building a “truthful, humane, enlightened” Vietnamese journalism for the twenty-first century.
Keywords: Journalistic style, Ho Chi Minh’s journalistic style, standards, professional ethics, journalistic practice, Vietnamese journalists.
1. Đặt vấn đề
Trong bối cảnh truyền thông toàn cầu vận động mạnh mẽ dưới tác động của công nghệ số và trí tuệ nhân tạo, vấn đề đạo đức nghề nghiệp của nhà báo trở thành trọng tâm trong việc bảo vệ niềm tin xã hội đối với báo chí cách mạng. Sự phát triển nhanh của báo chí đa nền tảng vừa mở ra cơ hội mở rộng không gian truyền thông, vừa đặt ra thách thức lớn về chuẩn mực giá trị, bản lĩnh chính trị và nhân cách người làm báo. Chính trong hoàn cảnh ấy, phong cách báo chí Hồ Chí Minh kết tinh giữa lý tưởng cách mạng, nhân văn và đạo đức trở thành nguồn định hướng có ý nghĩa nền tảng, giúp tái xác lập thước đo nghề nghiệp cho báo chí Việt Nam hiện nay.
Với Hồ Chí Minh, báo chí không chỉ là công cụ truyền bá tư tưởng mà còn là một hình thái đạo đức hành động, nơi người làm báo phải “nói đúng, viết đúng, làm đúng” vì lợi ích của nhân dân và Tổ quốc [8, tr. 245]. Điều đó khẳng định rằng phong cách báo chí của Người không chỉ là di sản thẩm mỹ, tư tưởng mà còn là chuẩn mực nghề nghiệp sống động, gắn kết giữa chân lý chính trị và chuẩn mực đạo đức trong hoạt động báo chí.
Từ thực tiễn chuyển đổi số hiện nay cho thấy, việc nghiên cứu “Phong cách báo chí Hồ Chí Minh trong định hình chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của nhà báo Việt Nam” không chỉ mang ý nghĩa lý luận mà còn có giá trị định hướng thực tiễn sâu sắc, góp phần xây dựng nền báo chí chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại như tinh thần Đại hội XIII của Đảng đã xác định.
2. Cơ sở lý luận và tổng quan nghiên cứu
Cơ sở lý luận của nghiên cứu này được xây dựng trên nền tảng tư tưởng Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng, trong đó báo chí được xem là công cụ tư tưởng, đạo đức, hành động phục vụ cách mạng, gắn bó mật thiết với nhân dân.
Chủ nghĩa Mác-Lênin xác định báo chí là một hình thái ý thức xã hội, phản ánh thực tiễn đấu tranh giai cấp và là phương tiện tổ chức, định hướng nhận thức chính trị. Hồ Chí Minh đã kế thừa và phát triển sáng tạo nguyên lý đó khi quan niệm báo chí là “vũ khí sắc bén của cách mạng” nhưng “phải trung thành với sự thật và nhân dân” [8, tr. 252], Theo Người, đạo đức người làm báo không chỉ nằm ở tri thức nghề nghiệp mà ở bản lĩnh chính trị và tinh thần phục vụ nhân dân, điều này tạo nên cốt lõi phong cách báo chí Hồ Chí Minh: chân thực, giản dị, chiến đấu, nhân văn, mẫu mực.
Trong hệ giá trị này, đạo đức cách mạng và nhân cách người làm báo được xem là hai trụ cột không thể tách rời. Hồ Chí Minh khẳng định: “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng, cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ” [5, tr. 97]. Từ đó, có thể thấy phong cách báo chí Hồ Chí Minh là sự thống nhất giữa lý luận chính trị, đạo đức cách mạng, thực hành nghề nghiệp, trở thành khung chuẩn mực định hình nhân cách người làm báo Việt Nam.
Trong giới nghiên cứu đã có nhiều công trình tiêu biểu tiếp cận phong cách Hồ Chí Minh từ các góc nhìn khác nhau như những tác giả sau: Nguyễn Văn Hòa (2015) khẳng định phong cách báo chí Hồ Chí Minh là “Sự kết hợp giữa trí tuệ, đạo đức và nghệ thuật biểu đạt” [3]. Hồ Chí Minh (2025) làm rõ chiều sâu nhân văn và giá trị giáo dục trong phong cách viết báo của Người [9, tr. 3]. Trần Hữu Quang (2021) nhấn mạnh tính mẫu mực trong việc thống nhất giữa “ngôn, hành” như thước đo đạo đức báo chí. Ở hướng nghiên cứu đạo đức nghề báo [10], Tạ Ngọc Tấn (2020) [11] và Lưu Văn An (2022) [1] đều cho rằng chuẩn mực đạo đức báo chí phải được đặt trên nền tảng lý tưởng chính trị, nhân văn. Tuy nhiên, các công trình này chủ yếu dừng ở phạm vi lý thuyết hoặc phân tích khía cạnh lịch sử, chưa có nghiên cứu hệ thống nào kết nối trực tiếp phong cách báo chí Hồ Chí Minh với việc hình thành và vận dụng chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của nhà báo trong môi trường truyền thông số.
Khoảng trống nêu trên cho thấy tính cấp thiết của hướng tiếp cận mới, xem phong cách báo chí Hồ Chí Minh như một mô hình lý luận, hành động, vừa mang tính tư tưởng, vừa có khả năng định hướng đạo đức nghề nghiệp trong thực tiễn báo chí hiện đại. Mô hình này cho phép khái quát hóa những nguyên tắc giá trị cốt lõi của phong cách Hồ Chí Minh thành hệ tiêu chuẩn nghề nghiệp bền vững, thích ứng với quá trình chuyển đổi số trong báo chí Việt Nam.
3. Phương pháp nghiên cứu
Để tái hiện chính xác phong cách báo chí Hồ Chí Minh và làm rõ giá trị định hướng đạo đức nghề nghiệp, nghiên cứu được triển khai theo bốn phương pháp chủ đạo, bảo đảm tính khách quan, khả năng kiểm chứng và tính liên ngành.
Phân tích định tính: Tập trung vào các diễn ngôn báo chí Hồ Chí Minh giai đoạn 1951-1969 trên các tờ Nhân Dân, Cứu Quốc, Việt Nam Độc lập nhằm xác định đặc trưng ngôn ngữ, giọng điệu, lập luận và tư tưởng đạo đức báo chí. Các bài “Cần tiết kiệm”, “Chống quan liêu”, “Thư gửi đồng bào miền Nam” được phân tích như những điển phạm phản ánh rõ nét phong cách “viết để giáo dục, viết để hành động”.
Phân tích nội dung: Đối chiếu giữa các tác phẩm báo chí Hồ Chí Minh và “Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam” [4] cũng như Luật Báo chí (2016) để xác định sự tương đồng về nguyên tắc, chuẩn mực và giá trị nghề nghiệp.
Phương pháp lịch sử, so sánh: So sánh các biểu hiện phong cách Hồ Chí Minh với chuẩn mực đạo đức nghề báo hiện đại, từ đó chỉ ra sự kế thừa, chuyển hóa và phát triển giá trị đạo đức trong thời kỳ truyền thông số.
Phương pháp tổng hợp, suy luận logic: Khái quát hóa kết quả phân tích, xây dựng mô hình lý luận về “đạo đức nghề báo theo phong cách Hồ Chí Minh”, coi đó là nền tảng định hướng hành động nghề nghiệp của nhà báo Việt Nam hiện nay.
Tổ hợp phương pháp trên cho phép nghiên cứu đạt tới sự thống nhất giữa phân tích giá trị lịch sử, lý luận và ứng dụng thực tiễn, qua đó khẳng định vai trò bền vững của phong cách báo chí Hồ Chí Minh trong việc định hình chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp nhà báo Việt Nam thời kỳ chuyển đổi số.
4. Kết quả nghiên cứu
4.1. Năm đặc trưng cốt lõi của phong cách báo chí Hồ Chí Minh trong định hình đạo đức nghề nghiệp
Phong cách báo chí Hồ Chí Minh là một hệ giá trị lý luận, đạo đức, thẩm mỹ thống nhất, phản ánh chiều sâu nhân cách chính trị của Người trong hoạt động báo chí. Phân tích toàn bộ di sản báo chí của Hồ Chí Minh cho phép xác định 5 đặc trưng cốt lõi mang giá trị nền tảng trong định hình chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của nhà báo Việt Nam hiện nay: tính chân thực, chính trực trong thông tin; tính nhân văn, vị nhân sinh trong ngôn luận; tính chiến đấu, gắn lý tưởng với hành động; tính giản dị, khiêm nhường trong diễn đạt; tính mẫu mực, thống nhất giữa lời nói và việc làm.
Mỗi đặc trưng không tồn tại độc lập mà đan xen, tạo thành cấu trúc đạo đức nghề báo mang dấu ấn Hồ Chí Minh, vừa tư tưởng, vừa thực hành, vừa văn hóa.
- Tính chân thực, chính trực trong thông tin: Nền tảng của đạo đức tri thức báo chí
Hồ Chí Minh khẳng định: “Chớ nói sai sự thật. Viết phải đúng sự thật. Viết cái gì có ích cho dân” [8, tr. 245]. Với Người, chân thực là điểm xuất phát của đạo đức nghề báo, bởi sự thật không chỉ là yếu tố nhận thức mà còn là phạm trù đạo đức. Trong hệ quan niệm Mác-Lênin, chân lý cách mạng là sự thống nhất giữa tính khách quan và tính giai cấp, nghĩa là phản ánh trung thực hiện thực xã hội nhưng trên nền tảng lập trường cách mạng. Hồ Chí Minh đã chuyển hóa nguyên lý đó thành đạo lý nghề nghiệp: người làm báo cách mạng phải trung thực về sự kiện, trong sáng về động cơ và chính trực về thái độ.
Phân tích các bài “Sao cho được lòng dân”, “Thật thà phê bình và tự phê bình” cho thấy tính chân thực không chỉ nằm ở việc đưa tin đúng mà ở tinh thần dám nhìn thẳng sự thật, dám nói sự thật, kể cả khi sự thật ấy liên quan đến khuyết điểm của tổ chức, cá nhân hay bộ máy công quyền. Ở cấp độ lý luận, điều này biểu hiện cho đạo đức tri thức báo chí, nơi tính trung thực được nâng lên thành trách nhiệm chính trị.
Trong môi trường truyền thông hiện nay, khi “tin giả” và “truyền thông thao túng” đang đe dọa niềm tin xã hội, việc tái khẳng định nguyên tắc chân thực, chính trực chính là phục hồi nền đạo đức tri thức của nghề báo, giúp nhà báo giữ vững bản lĩnh chính trị và uy tín nghề nghiệp.
- Tính nhân văn, vị nhân sinh trong ngôn luận: Đạo đức của tình người và công lý
Trong quan niệm Hồ Chí Minh, báo chí không chỉ phản ánh đời sống con người mà còn thắp sáng phẩm giá con người. Ngôn luận báo chí, theo Người, phải “Đem lại ánh sáng, niềm tin và sự đoàn kết cho dân” [7, tr. 188]. Tính nhân văn trong phong cách báo chí Hồ Chí Minh vì thế không phải là yếu tố tu từ mà là nguyên tắc nhân sinh học của đạo đức báo chí cách mạng.
Phân tích các bài “Thư gửi đồng bào miền Nam” (1962), “Không có gì quý hơn độc lập, tự do” (1966) cho thấy cách Người kiến tạo ngôn luận: không lên lớp, không hô hào mà đánh thức lương tri và cảm xúc công dân. Mỗi câu chữ là sự kết hợp giữa tư duy lý luận và cảm xúc nhân đạo, thể hiện năng lực diễn ngôn mang tính nhân văn chính trị.
Ở bình diện nghề nghiệp, đặc trưng này đặt ra yêu cầu mới cho nhà báo hiện đại: phải bảo vệ con người trước sức mạnh của truyền thông công cụ, phải viết sao để thông tin không chỉ đúng mà còn có ích, không gây tổn thương, không làm tổn hại nhân phẩm. Trong xã hội số, nơi thông tin được đo bằng lượng truy cập, phong cách nhân văn Hồ Chí Minh trở thành đối trọng đạo đức với chủ nghĩa thương mại hóa truyền thông - một giá trị cần được khôi phục như “linh hồn đạo đức” của nghề báo Việt Nam.
- Tính chiến đấu, gắn lý tưởng với hành động: Đạo đức của dấn thân và trách nhiệm xã hội
Nếu chân thực là gốc, nhân văn là tâm thì tính chiến đấu là sức sống của phong cách báo chí Hồ Chí Minh. Báo chí, theo Người, “Phải góp phần vào công cuộc đấu tranh cho độc lập dân tộc, tự do, hạnh phúc cho nhân dân” [5, tr. 97]. Tính chiến đấu không phải là ngôn ngữ đối kháng mà là tinh thần phản biện có định hướng, dấn thân vì lợi ích công, vì sự tiến bộ xã hội.
Trong các bài “Chống tham ô, lãng phí, quan liêu”, Hồ Chí Minh không chỉ nêu khuyết điểm mà còn chỉ đường cho sự sửa chữa, khơi dậy tinh thần phục vụ nhân dân. Điều đó chứng minh rằng tính chiến đấu của Người luôn hòa quyện giữa phê phán và kiến tạo, giữa lý tưởng và hành động, tạo thành đạo đức của sự dấn thân xã hội.
Đặt trong môi trường truyền thông hiện nay, đặc trưng này khẳng định nhà báo chân chính không thể chỉ là “người đưa tin” mà phải là người kiến tạo dư luận đúng đắn, dám bảo vệ sự thật và công bằng, đồng thời chống lại những xu hướng truyền thông lệch chuẩn. Tính chiến đấu vì thế là đạo đức của trách nhiệm, thể hiện phẩm chất công dân, chính trị của người làm báo trong xã hội thông tin.
- Tính giản dị, khiêm nhường trong diễn đạt: Đạo đức của tri thức phục vụ nhân dân
Hồ Chí Minh từng căn dặn: “Viết cho ai? Viết để làm gì? Viết thế nào cho dễ hiểu, dễ nhớ, dễ làm?” [6, tr. 21]), Câu hỏi ấy không chỉ là phương pháp nghề nghiệp mà là một nguyên tắc đạo đức nhận thức: tri thức chỉ có giá trị khi hướng đến phục vụ nhân dân. Giản dị trong phong cách Hồ Chí Minh vì thế không phải là sự giản đơn ngôn từ mà là biểu hiện của tư duy khoa học, đạo đức, quần chúng.
Trong bài “Đời sống mới”, Người viết về lối sống văn minh bằng lời lẽ bình dị, gần gũi, song hàm chứa sức mạnh cải hóa xã hội. Đó là minh chứng cho phong cách diễn đạt vừa thông tấn, vừa khai sáng, một kiểu đạo đức truyền đạt tri thức hiếm có. Ngôn ngữ báo chí Hồ Chí Minh hướng đến công chúng đại chúng mà vẫn giữ được phẩm chất lý luận, phản ánh sự thống nhất giữa chính trị, đạo đức, ngôn ngữ.
Trong bối cảnh truyền thông số, khi ngôn ngữ báo chí đang bị lai hóa bởi xu hướng thị trường, việc kế thừa tính giản dị, khiêm nhường chính là trở về với bản chất khai sáng của báo chí cách mạng: truyền đạt cái đúng, cái tốt, cái đẹp đến nhân dân bằng cách giản dị nhất nhưng hiệu quả nhất. Đây là nền tảng hình thành đạo đức ngôn ngữ nghề nghiệp, gắn với thái độ tôn trọng công chúng, điều cốt lõi trong xây dựng văn hóa báo chí hiện nay.
- Tính mẫu mực, thống nhất giữa lời nói và việc làm: Đạo đức của tính toàn vẹn nhân cách
Tính mẫu mực là biểu hiện cao nhất của phong cách Hồ Chí Minh, thể hiện sự nhất quán tuyệt đối giữa tư tưởng, ngôn luận và hành vi. Người không bao giờ tách biệt giữa lý thuyết và thực hành; giữa viết và sống. Từng lời nói, bài viết, hành động của Người là một thông điệp đạo đức sống động.
Hồ Chí Minh quan niệm, nhà báo cách mạng phải “vừa là người cầm bút, vừa là người chiến sĩ”, do đó đạo đức báo chí không thể tồn tại ngoài đạo đức công dân. Sự mẫu mực của Người thể hiện ở ba cấp độ: Tư tưởng mẫu mực: Mọi tác phẩm báo chí đều xuất phát từ lý tưởng “phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân”; Hành vi mẫu mực: Tuân thủ kỷ luật, tiết kiệm, liêm khiết, lấy nêu gương làm phương pháp giáo dục; Ngôn luận mẫu mực: Lời nói nhất quán với việc làm, tránh mị dân, tránh tô hồng thực tế.
Trong thực tiễn nghề báo ở Việt Nam hiện nay, khi niềm tin xã hội vào tính liêm chính nghề nghiệp đang bị thách thức, đặc trưng này có giá trị định hướng đặc biệt, đòi hỏi người làm báo phải thống nhất giữa đạo đức nghề và đạo đức sống, giữa “cái tôi công dân” và “cái tôi nghề nghiệp”. Ở bình diện học thuật, tính mẫu mực phản ánh nguyên tắc đạo đức nhất nguyên - nơi đạo đức không chỉ là quy phạm mà là hành vi nội tâm hóa thành nhân cách.
4.2. Tác động của 5 đặc trưng đối với việc xây dựng và thực thi chuẩn mực đạo đức nghề báo hiện nay
5 đặc trưng trên cấu thành hệ chuẩn giá trị nền tảng cho đạo đức nghề nghiệp báo chí Việt Nam trong giai đoạn chuyển đổi số. Mỗi đặc trưng khi được vận dụng không chỉ góp phần bảo vệ bản sắc của báo chí cách mạng mà còn giúp định hình lại chuẩn mực hành vi và văn hóa truyền thông của nhà báo hiện nay.
Thứ nhất, tính chân thực, chính trực trở thành “đạo luật đạo đức” cao nhất, khẳng định nguyên tắc “chân thật với sự thật, trung thực với nhân dân”. Nó là cơ sở cho tiêu chí số một trong Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam [4]. Sự trung thực ấy không chỉ ngăn chặn thông tin sai lệch mà còn khôi phục “nền đạo đức của sự thật” trong truyền thông số.
Thứ hai, tính nhân văn, vị nhân sinh đóng vai trò điều chỉnh thái độ nghề nghiệp trước xu hướng thương mại hóa thông tin. Báo chí chỉ thực sự chính danh khi giữ được tinh thần phục vụ con người, tôn trọng nhân phẩm và giá trị sống. Trong xã hội truyền thông đám đông, tính nhân văn giúp nhà báo không biến công chúng thành “đối tượng tiêu thụ” mà là chủ thể đồng sáng tạo giá trị xã hội.
Thứ ba, tính chiến đấu, lý tưởng hành động xác lập tiêu chuẩn đạo đức trách nhiệm xã hội: người làm báo không chỉ quan sát mà phải hành động vì công lý, vì sự thật. Đây chính là điểm gặp giữa phong cách Hồ Chí Minh và chuẩn mực báo chí hiện đại, “phò chính, trừ tà”, đấu tranh bằng lý lẽ và nhân văn.
Thứ tư, tính giản dị, khiêm nhường củng cố đạo đức ngôn ngữ truyền thông, giúp xây dựng văn hóa ứng xử truyền thông tử tế. Đây là kháng thể chống lại thứ “ngôn ngữ độc hại” đang lan tràn trong mạng xã hội, nơi sự ồn ào lấn át chiều sâu.
Cuối cùng, tính mẫu mực, thống nhất giữa lời nói và việc làm là chuẩn đạo đức của sự liêm chính nghề nghiệp. Khi báo chí bước vào kỷ nguyên dữ liệu, tính minh bạch và nhất quán hành vi càng trở thành tiêu chí đo lường đạo đức. Phong cách Hồ Chí Minh vì thế không chỉ là tấm gương lịch sử mà là mô hình hành động hiện đại để khôi phục niềm tin công chúng.
Tổng hợp 5 đặc trưng trên có thể khái quát mô hình đạo đức nghề báo theo phong cách Hồ Chí Minh gồm ba trục giá trị tương tác: 1. Trục nhận thức (Chân, Thật): Xác lập quan niệm về sự thật như cốt lõi đạo đức tri thức; 2. Trục nhân sinh (Thiện, Nhân): Định hướng thái độ phục vụ con người, đề cao lòng nhân ái và công bằng; 3. Trục hành động (Trách nhiệm, Gương mẫu): Khẳng định vai trò của nhà báo như chủ thể đạo đức công dân, chính trị.
Mô hình này cho phép tái cấu trúc đạo đức nghề báo Việt Nam không chỉ theo hướng chuẩn mực hóa hành vi mà còn chuẩn hóa tư duy và bản lĩnh chính trị của người làm báo. Qua đó, phong cách Hồ Chí Minh không còn là phạm trù lịch sử mà trở thành hệ quy chiếu giá trị đương đại, định hình đạo đức nghề nghiệp trong nền báo chí “chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại” theo tinh thần Văn kiện Đại hội XIII của Đảng [2].
5. Thảo luận
5.1. Sự tương đồng, kế thừa và phát triển giữa phong cách báo chí Hồ Chí Minh và chuẩn mực đạo đức nghề báo ở Việt Nam hiện nay
Giữa phong cách báo chí Hồ Chí Minh và chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của nhà báo Việt Nam tồn tại một mối quan hệ kế thừa, phát triển có tính nội sinh, trong đó phong cách Hồ Chí Minh đóng vai trò nền tảng tư tưởng, còn các chuẩn mực hiện nay là sự thể chế hóa, hiện đại hóa và cụ thể hóa những giá trị cốt lõi đó thành hệ quy tắc hành nghề.
Trước hết, điểm tương đồng nổi bật nhất nằm ở nguyên tắc chân thực, chính trực và trách nhiệm xã hội. Trong Hồ Chí Minh Toàn tập, Người nhiều lần nhấn mạnh yêu cầu: “Viết đúng sự thật, nói đúng sự thật, không được bịa đặt hoặc thổi phồng” [8, tr. 245]. Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam [4] mở đầu bằng chuẩn mực: “Trung thực, khách quan, công bằng, tôn trọng sự thật trong hoạt động nghề nghiệp”. Có thể thấy, giá trị “chân thực” trong phong cách Hồ Chí Minh không chỉ được kế thừa nguyên vẹn mà còn được nâng tầm thành chuẩn tắc nghề nghiệp mang tính pháp lý, phản ánh sự chuyển hóa từ đạo đức cá nhân sang đạo đức thể chế.
Thứ hai, tính nhân văn, vị nhân sinh trong phong cách Hồ Chí Minh được thể hiện sâu sắc trong quan niệm “viết cho dân, vì dân, để dân hiểu, dân làm theo”. Đến nay, tinh thần ấy được thể chế hóa thành chuẩn mực “Tôn trọng quyền con người, bảo vệ danh dự, nhân phẩm, đời tư của công dân” [4]. Như vậy, tính nhân văn trong phong cách Hồ Chí Minh đã được phát triển từ phạm trù đạo đức cách mạng thành chuẩn mực nhân quyền trong báo chí hiện đại, thể hiện sự tiếp biến giữa giá trị truyền thống và tiến bộ toàn cầu.
Thứ ba, tính chiến đấu, lý tưởng hành động của phong cách Hồ Chí Minh được kế thừa trong chuẩn mực “Góp phần bảo vệ lợi ích đất nước, của nhân dân; giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc”. Tinh thần ấy phản ánh sự thống nhất giữa tính giai cấp, tính dân tộc và tính nhân loại, ba cấp độ giá trị mà Hồ Chí Minh luôn đề cao trong hoạt động báo chí. Ngày nay, khi môi trường truyền thông chịu tác động của toàn cầu hóa, việc giữ vững tính chiến đấu có định hướng trở thành thước đo đạo đức bản lĩnh chính trị của nhà báo Việt Nam.
Cuối cùng, tính giản dị và mẫu mực trong phong cách Hồ Chí Minh được phát triển thành yêu cầu về văn hóa nghề nghiệp, đòi hỏi người làm báo phải có phong cách ứng xử chuẩn mực, diễn đạt chuẩn xác, tôn trọng công chúng. Nếu phong cách Hồ Chí Minh thể hiện sự khiêm nhường, hòa mình với nhân dân thì trong bối cảnh hiện đại, đó chính là đạo đức của sự tiết chế quyền lực ngôn luận, hướng đến trách nhiệm truyền thông trung thực, nhân bản.
Như vậy, có thể khẳng định rằng chuẩn mực đạo đức nghề báo ở Việt Nam hiện nay là sự kế thừa trực tiếp, đồng thời là sự hiện đại hóa phong cách báo chí Hồ Chí Minh. Điểm khác biệt không nằm ở bản chất giá trị mà ở phạm vi vận hành: nếu phong cách Hồ Chí Minh là đạo đức mang tính mẫu mực cá nhân, chính trị thì quy định hiện nay là hệ chuẩn đạo đức xã hội, pháp lý, bảo đảm tính thể chế và khả năng kiểm chứng. Tuy nhiên, để các quy chuẩn ấy có sức sống, chúng phải được “nội tâm hóa” theo tinh thần Hồ Chí Minh, nghĩa là biến quy tắc thành phẩm chất, biến lời dạy thành hành vi và biến đạo đức thành văn hóa nghề nghiệp bền vững.
5.2. Tính thời sự và phổ quát của phong cách Hồ Chí Minh trong bối cảnh báo chí số
Phong cách báo chí Hồ Chí Minh mặc dù hình thành trong điều kiện lịch sử của báo chí cách mạng nửa đầu thế kỷ XX vẫn giữ nguyên giá trị thời sự và phổ quát trong bối cảnh báo chí số thế kỷ XXI. Sự thay đổi của công nghệ không làm phai mờ giá trị đạo đức mà ngược lại càng làm nổi bật tính hiện đại, tính nhân loại và khả năng thích ứng của phong cách Hồ Chí Minh.
Thứ nhất, trong môi trường truyền thông kỹ thuật số, nhà báo đứng trước nguy cơ “mất chuẩn” do sức ép tốc độ và lượt tương tác. Phong cách Hồ Chí Minh, với tính chân thực và khiêm nhường, nhắc nhở rằng đạo đức nghề nghiệp không được đo bằng lượng truy cập mà bằng giá trị nhận thức và giáo dục công chúng. Nguyên tắc “viết đúng sự thật, viết có ích” của Người là phương thuốc chống lại chủ nghĩa truyền thông tốc độ, căn bệnh phổ biến của báo chí đương đại.
Thứ hai, khi truyền thông xã hội đang làm mờ ranh giới giữa nhà báo và công dân, phong cách Hồ Chí Minh trở thành mô hình tích hợp giữa đạo đức cá nhân và đạo đức nghề nghiệp. Người không tách mình khỏi nhân dân, coi nhân dân vừa là đối tượng, vừa là chủ thể thông tin. Cách tiếp cận ấy mở ra hướng nghiên cứu mới: đạo đức truyền thông dựa trên cộng đồng, trong đó mỗi hành vi phát ngôn đều được soi chiếu bằng trách nhiệm xã hội và lòng nhân ái, giá trị cốt lõi trong tư tưởng Hồ Chí Minh.
Thứ ba, trong xu thế toàn cầu hóa truyền thông, nơi các giá trị phương Tây về tự do ngôn luận được đề cao, phong cách Hồ Chí Minh thể hiện tính phổ quát nhân loại khi kết hợp giữa tự do và kỷ luật, giữa quyền và nghĩa vụ. Người không phủ nhận tự do báo chí nhưng luôn nhấn mạnh tự do phải gắn với trách nhiệm, phải phục vụ lợi ích của dân tộc và nhân dân. Đây chính là mô hình tự do có định hướng đạo đức, giúp báo chí Việt Nam hội nhập mà không hòa tan, phát triển hiện đại mà vẫn giữ bản sắc chính trị, nhân văn.
Trong kỷ nguyên báo chí số, phong cách Hồ Chí Minh trở thành mã di truyền đạo đức của nghề báo ở Việt Nam, vừa mang tính hướng dẫn hành vi, vừa mang tính hiệu chỉnh hệ giá trị. Sức sống của phong cách này nằm ở chỗ nó không bị ràng buộc bởi hình thức kỹ thuật mà là chuẩn giá trị vượt thời gian, giúp báo chí thích ứng với mọi biến động xã hội mà không đánh mất bản chất nhân văn, cách mạng và chân thực.
5.3. Phong cách Hồ Chí Minh như mô hình hành động chuẩn hóa đạo đức nghề nghiệp trong môi trường truyền thông hỗn độn
Trong môi trường truyền thông đương đại, nơi thông tin đa chiều, cạnh tranh dữ liệu và khủng hoảng niềm tin diễn ra thường xuyên, phong cách báo chí Hồ Chí Minh không còn là di sản để tôn vinh mà là mô hình hành động có khả năng chuẩn hóa lại đạo đức nghề nghiệp, định hướng lại văn hóa nghề báo Việt Nam trên nền tảng chân, thiện, mỹ.
Thứ nhất, phong cách Hồ Chí Minh mang bản chất “tự hiệu chỉnh”: Người luôn nhấn mạnh vai trò tự rèn luyện của nhà báo, coi đạo đức không thể áp đặt mà phải hình thành từ ý thức cá nhân. Trong bối cảnh mạng xã hội khiến ranh giới giữa chính thống và phi chính thống bị xóa nhòa, cơ chế tự hiệu chỉnh ấy chính là cơ chế nội sinh để duy trì chuẩn mực nghề nghiệp. Nhà báo có đạo đức không vì sợ quy định mà vì nhận thức được giá trị đạo đức như nền tảng tồn tại của nghề.
Thứ hai, phong cách Hồ Chí Minh có cấu trúc “hai chiều”: Vừa là hệ lý luận, vừa là hệ hành động. Nếu lý luận cung cấp nguyên tắc (“viết đúng, nói đúng, làm đúng”) thì hành động thể hiện sự nhập thân đạo đức vào thực tiễn nghề nghiệp (“nói đi đôi với làm”). Mô hình này cho phép khắc phục tình trạng “đạo đức hình thức”, khi người làm báo nói đúng nhưng không hành động đúng.
Thứ ba, phong cách Hồ Chí Minh mang tính liên ngành và tính mở, nó không chỉ điều chỉnh hành vi cá nhân mà còn có khả năng lan tỏa thành chuẩn mực tổ chức: tòa soạn liêm chính, thông tin minh bạch, quy trình biên tập nhân văn. Trong bối cảnh báo chí đang chịu tác động mạnh của công nghệ, mô hình này cung cấp khung tham chiếu đạo đức tích hợp giữa con người, tổ chức, xã hội, tương thích với yêu cầu quản trị báo chí hiện đại.
Phong cách báo chí Hồ Chí Minh là mô hình chuẩn hóa đạo đức nghề nghiệp mang tính động, vừa khôi phục bản sắc của báo chí cách mạng, vừa điều chỉnh hành vi trong truyền thông hỗn độn. Nó xác lập tam giác giá trị: - Tư tưởng chính trị làm nền; - Đạo đức làm trục chuẩn; - Hành động truyền thông làm biểu hiện.
Khi được vận dụng trong môi trường báo chí số, mô hình này có khả năng chuyển hóa di sản thành năng lực đạo đức hiện hành, tạo nền tảng cho việc kiến tạo một nền báo chí “chân chính, nhân văn, khai sáng”. Qua đó, phong cách báo chí Hồ Chí Minh không chỉ tiếp tục sống trong lịch sử báo chí dân tộc mà còn định hình tương lai đạo đức nghề nghiệp của báo chí Việt Nam trong thế kỷ XXI.
6. Kết luận
Phong cách báo chí Hồ Chí Minh không chỉ là biểu hiện sinh động của tư tưởng và nhân cách cách mạng mà còn là hệ chuẩn giá trị định hướng đạo đức nghề nghiệp của báo chí Việt Nam. 5 đặc trưng cốt lõi: chân thực, nhân văn, chiến đấu, giản dị, mẫu mực đã cấu thành một mô hình đạo đức nghề báo hoàn chỉnh, trong đó sự thống nhất giữa tư tưởng chính trị, phẩm chất đạo đức và hành vi nghề nghiệp là nền tảng tạo nên bản sắc của nền báo chí cách mạng.
Kết quả nghiên cứu khẳng định sự tương đồng, kế thừa và phát triển giữa phong cách Hồ Chí Minh và chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp người làm báo hiện nay. Nếu các quy định đạo đức đương đại là hình thức thể chế hóa thì phong cách Hồ Chí Minh chính là nguồn gốc lý luận và động lực tinh thần bảo đảm cho các chuẩn mực ấy có sức sống trong thực tiễn.
Trong bối cảnh truyền thông số và hội nhập quốc tế, phong cách Hồ Chí Minh vẫn giữ nguyên giá trị phổ quát, trở thành mô hình hành động chuẩn hóa lại đạo đức nghề nghiệp, giúp báo chí Việt Nam giữ vững bản lĩnh chính trị, tinh thần nhân văn và trách nhiệm xã hội. Kế thừa và vận dụng phong cách ấy là con đường xây dựng nền báo chí chân chính, nhân văn, hiện đại, đáp ứng yêu cầu “làm báo có tâm, có tầm, có trách nhiệm” trong thời kỳ mới.
______________
Tài liệu tham khảo
[1] Lưu Văn An (2022). Đạo đức và trách nhiệm xã hội của nhà báo trong thời đại số. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[2] Đảng Cộng sản Việt Nam (2021). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII (tập I). NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[3] Nguyễn Văn Hòa (2015). Tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng Việt Nam. NXB Lý luận chính trị, Hà Nội.
[4] Hội Nhà báo Việt Nam (2016). Quy định đạo đức nghề nghiệp người làm báo Việt Nam, Hà Nội.
[5] Hồ Chí Minh Toàn tập (tập 5, 2011), NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[6] Hồ Chí Minh Toàn tập (tập 6, 2011), NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[7] Hồ Chí Minh Toàn tập (tập 7, 2011), NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[8] Hồ Chí Minh Toàn tập (tập 8, 2011), NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[9] Hồ Chí Minh (2025), Chủ tịch Hồ Chí Minh - Một số tác phẩm chính luận tiêu biểu, NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[10] Trần Hữu Quang (2021). Đạo đức và nhân cách nhà báo trong xã hội hiện đại. NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[11] Tạ Ngọc Tấn (2020). Mấy vấn đề về nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Tạp chí Lý luận chính trị và Truyền thông, tháng 01, tr. 17-23.